Национальный
исторический
архив Беларуси
|
|
|
|
||
Национальный |
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Статьи |
||||||||||||
|
Дзяніс Васільевіч Лісейчыкаў,
Беларускамоўныя дакументы ў справаводстве уніяцкай царквы першай трэці XIX ст.
Пастановай Усеагульнай канфедэрацыі саслоўяў Рэчы Паспалітай ад 29 жніўня 1696 г. было забаронена ўжываць беларускую мову ў справаводстве дзяржаўных устаноў Вялікага княства Літоўскага. Усе афіцыйныя паперы з гэтага часу складаліся на польскай (выключэнне складалі толькі копіі з больш ранніх дакументаў). Сфера ўжывання друкаванага беларускага слова зводзілася хіба толькі да прапаведных выданняў уніяцкай царквы. У XVIII ст. раз-пораз яго можна было яшчэ сустрэць на старонках мемуарнай літаратуры. Але з далучэннем усходняй часткі Рэчы Паспалітай да Расіі ў 1772-1795 гг. польская мова i культура таксама робяцца маргiнальнымi ў новай дзяржаве. Менавiта тады, у перыяд адноснай (i непрацяглай) культурнай свабоды сярод дробнай шляхты беларускага паходжання прачынаецца цiкавасць да роднай гiсторыi i мовы. У студэнцкiх колах Вiленскага ўнiверсiтэта ў 1820-х гг. ствараюцца арганiзацыi фiламатаў, фiларэтаў, прамянiстых, шубраўцаў. Яны збiраюць i запiсваюць беларускi фальклор, пiшуць арыгiнальныя творы на напаўзабытай мове (Ян Чачот, Тамаш Зан i iнш.) У гэты ж час ва ўнiверсiтэце працуе заснавальнiк скарыназнаўства прафесар Мiхал Баброўскi (што цiкава, унiяцкi святар). У мястэчку Крошын Наваградскага павету пiша свае творы сялянскi паэт Паўлюк Багрым. Са з’яўленнем паэм “Энэiда навыварат” i “Тарас на Парнасе” В.Равiнскага i К.Веранiцына, з пачаткам творчасцi паэта i драматурга В.Дунiна-Марцiнкевiча (сярэдзiна XIX ст.) прынята звязваць нараджэнне новай беларускай лiтаратурнай мовы. Аднак на працягу гэтага перыяду практычна не сустракаюцца пiсьмовыя дакументы, якiя паказваюць як жа гучала штодзённая беларуская мова. Бо яе носьбiты, як правiла, былi непiсьменнымi. У 2003 г. намі праводзiлася ўдасканаленне фонду “Беларуская грэка-унiяцкая духоўная кансiсторыя. Г. Полацк” Нацыянальнага Гiстарычнага Архiва Беларусi. Падчас працы з дакументамi было заўважана, што ў справаводстве кансiсторыi польская мова спрэс стракацее беларусiзмамi. Гэта i не дзiўна, паколькi канцылярскiя служкi былi, як правiла, мясцовымi ўраджэнцамi, а веданне простанароднай мовы было абавязковым для выпускнiка ўнiяцкай духоўнай семiнарыi. У фондзе таксама былi выяўленыя два дакументы практычна цалкам складзеныя па-беларуску. Гэтыя дакументы, безумоўна, уяўляюць вялiкую цiкавасць для даследчыкаў гiсторыi Беларусi i беларускай мовы дадзенага перыяда. У той час Полацкая кансiсторыя спрабавала пашырыць ужыванне беларускай мовы. 4 жнiўня 1830 г. яна выдала ўказ, дзе падкрэслiвалася, што “в проповедях и в обучении закону Божию духовенство долженствует применяться к наречию, коим говорят местные жители, прихожане церкви” [2]. Паказальны i сам факт, што ў першай трэцi XIX ст. сярод чыноўнiкаў дзяржаўных установаў Расiйскай iмперыi мелiся людзi, якiя ня толькi разумелi мову карэннага насельнiцтва, але i былi ў стане бегла на ёй пiсаць. Нiжэйпрыведзеныя дакументы ўяўляюць сабой фрагменты пратаколаў допытаў сведкаў i пацярпелых у справе па абвiнавачаннi парафiяльнага святара Гаравецкай царквы Барысаўскага пав. Мінскай губ. Рафала Ржэцкага у п’янстве i разбэшчанасцi. Для разбору справы ўвесну 1830 г. на месца выехалi Докшыцка-Барысаўскi дэкан (благачынны) Iгнат Галубок-Ляснеўскi i адмiнiстратар Нястанавiцкай царквы Барысаўскага пав. Мінскай губ. Ян Снiтка. У працэсе разбору i былi складзеныя гэтыя пратаколы, якiя было вырашана запiсаць “temi ż samemi słowy jakim ktry swiadek wyzna” [3]. Занатоўваў iх Ян Снiтка. Арыгiнал напiсаны чорным атрамантам на белай паперы з фiлiгранню ў выглядзе лацiнскiх лiтараў “K” i “L”. Мяркуючы паводле выразнага почырка i адсутнасцi выпраўленняў у тэксце - гэта чыставiк пратаколаў. №1 17 траўня 1830 г. – Фрагмент пратакола допыту 13-ці жыхароў в. Гаравец Барысаўскага пав. Мінскай губ., сведкаў па справе аб абвінавачванні святара Р. Ржэцкага ў вядзенні амаральнага вобраза жыцця.[…] Punkta Zapytalne. 1mo. [4] Czy x[iądz] Rafał Rzecki jest gorliwy w Cerkwi do Chwały Bożey w odprawowaniu Nabożenstwa y dawaniu Nauki Chrzescijanskiey dla Zbawennego pozytku parochianom swoim? 2do. Czy x[iądz] Rzecki obchodzi się dobrze w towarzystwie z ludzmi i czy iest zawsze trzezwym, spokoynym i przykładnym dla ludu? 3tio. Dziewki to iest Anna Bielska i Karolina Malinowska u x[iędza] Rzeckiego na usługach będące z kim mianowicie przystawaiąc nierządne z siebe spłodzili dzieci? Wyznania Swiadkow. Pierwszy Swiadek Teodor Juchnowicz ze wsi Horawca Obrządku łacinskiego Parafii Korzenskiey [5] maiący lat 60 [6] wyznał temi słowy. Ad 1mum: X[iądz] Rafał Rzecki swiatkami Niadzielami Mszu adprawlaie a czasam i Suplikaciu spiewaie i po Mszy zausze Ewangelija piraczytaie a Nauk [7] nikoli tak jak u druhich Cerkwiach czuim nihaworyć i parafianow swoich nikoli pacirau i Katachizmu niabuczaie. Ad 2dum: X[iądz] Rzecki czasta upiwaicca i z ludzmi wadzicca i bietca a było nawet toia szto na Wialikdzien czy u proszłym czy u zaproszłym roku buduczy pjan pabiw pirad Cerkaway i akrwawiw czaławieka Andreia katoraha ia nazwiska niapomniu i hdzie ion ciaper niawiedaiu. Ad 3tium: Szto da dziewak Anny Bielskiey [8] i Karaliny Malinowskiey swiedczyć pewnie nimahu ale jany sami y usie ludzi haworać szto jany ad xiandza Rzeckaho zacięzaryli y dzieci paradżali. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Drugi Teodor Piotrowski ze wsi Horawca Obrządku Unitskiego maiący lat 30 corocznie Spowiedz Wielkonocną odbywaiący wyznał temi słowy. Ad 1mum: Nikoli nasz x[iądz] Harawiecki niatolko szto żadney Nauki dla ludziey pa dniach swiatocznych i niadzielnych nihaworyć ale nawet i nikoli paciry i Katachizmu nikoha niabuczaie a kali parochiania prasili dziaciey nauczać to jon adkazawau tak kali dascio pa szasnastsce żyta to budu nauczać a choć jamu abiecali dać żyta adnak jon nauczać dziaciey niechacieu. Ad 2dum: Czasta upiwaicca wadzicca i bjetca choć z kim y było nawet toia szto jak paiechau paswięcać chleb prad Wialikadniam w proszłym ci u zaproszłym hadu to tak krepka spiusia szto pjany jeszcze buduczy Mszu na Wialikdzien adprawlau i kali upjecca barzda maie brydkaiu naturu. Raz toja było szto jon prad Cerkaway nadta zbiw czaławieka i akrwawiu jaho y kali ion pjan tady ad jaho nada uciekać. Ad 3tium: Szto da dziewek Anny Bielskay i Karaliny Malinowskay niznaszowszy swiedczyć nimahu tolkasz tyia samyia dziewki i usie ludzi adnastayna haworać szto jany ad x[iądza] Rzeckaho paradzali dzieci. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Trzeci Józeff Piotrowski ze wsi Horawca Obrządku łacinskiego mający latt 26 corocznie przed Wielkonocą spowiedaiący się wyznał temi słowy. Ad 1mum: X[iądz] Rzecki tolka u Cerkawi Nabozęstwa odprawlaie i Ewangelja czytaie a Nauki nikoli ludziom nihaworyć bo jon da taho widna achoty niemaie nawet dzieciey ani pacier ani Katachizmu nieabuczaie. Ad 2dum: Barzdo czasto upiwaicca wadzicca choć z kim y bjetca. Kali jon pjan to choć na wiarstu uciakać nada ad jaho. Druhi ci treci hod tamu jak x[iądz] Rzecki pajechawszy prad Wialikadniam chleb paswięcać tak upiwsia szto na Wialikdzien pjany iaszcze buduczy Rezurekcyiu i Mszu adpraulau a jak stau u Cerkawi chleb paswięcać to pirahi z łubak chapau i łamau az jnszyia musili uciekać ad jaho a raz niejak swiatkami upiwszysią czaławieka pirad Cerkwiay pabiu y akrwawiu. Ad 3tium: Szto da dziewak Hanny Bielskay i Karaliny Malinowskay swiedczyć pewnia nimahu bo niezdaryłasia mnie widzieć swawoli jaho ale usie ludzi y tyiez dziuki haworać szto jany zaciezaryli i paradzili dziaciey ad x[iędza] Rzeckaho. Y niachay Boh baronić ci prawda ci nie. Jak kazau mnie Klemans Zykowski katory służyu u x[iędza] Rzeckaho jakby x[iądz] Rzecki naydzianku y wychawanku swaiu Agatu pa nazwisku mnie niewiadomaja katoraja ciapier u plebanij Prusowieckay [9] u ziacia jaho x[iędza] Karniłowicza zastaieć gwałciu jaie y kazau mnie dziak Hrynkiewicz [10] jakby y ciapieraszniaia pastuszka xiandzouskaia gwałtu kryczuczy da chaty Hrynkiewicza u noczy uciekła. Ab hetym sam Hrynkiewicz mozyć lepiey pryswiedczyć bo jon blisko Cerkwi i plebanij zywieć. A Klemens Zykowski hdzie ciapier jość Boh jaho wiedaie. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Czwarty Leon Dragun ze wsi Horawca Obrządku Unitskiego maiący latt 36 corocznie w spowiedzi Wielkonocney bywaiący wyznał temi słowy. Ad 1mum: Nikoli my ad x[iędza] Harawieckaho nijakay Nauki u Cerkawi niaczuli aprocz Nabozęstwa i Ewangelij po Mszy bo jon niatolka praz ceły rok ale nawet i prad Wialikadnay Spowiadziay pacier y Katachizmu nikoha niauczyć i ab toia nizapytaie. Ad 2dum: Czasto x[iądz] Rzecki hdzie tolka zdarycca krepka upiwaicca wadzicca i bjetcca. Ad 3tium: Szto da dziewak nimahu napaści na x[iędza] nakładać y naprasno swiedczyć ale sami tyie dziewki i usie ludzi haworać iakby to jany ad x[iędza] Rzeckaho paradżali dzieci. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Piąty Hrygor Dragun ze wsi Horawca Obrządku Unitskiego maiący latt 68 corocznie spowiedz Wielkonocną odbywaiący wyznał następnemi słowy. Ad 1mum: Nikoli my u Cerkwi naszey Harawieckiey ad x[iędza] naszaho Rzeckaho niaczuim niiakay Nauki aprocz Mszy i Awangalij bo jon nikoli ani nas ani dzietak naszych pacirau y Katachizmu niabuczaie. Ad 2dum: Czasto X[iądz] Rzecki bywaie pjany i choć z kim wadzicca i bjecca. Y niejak pirad Cierkway pabiu da krwi czaławieka. Ad 3tium: Szto da dziewak swiedczyć nimahu ale jak sami dziewki i ludzi haworać jakby jany ad x[iędza] dzieci paradżali. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Szosty Jan Piotrowski Obrządku Unitskiego maiący latt 40 ze wsi Horawca corocznie w spowiedzi Wielkonocney bywaiący wyznał temi słowy. Ad 1mum: Jak najechau x[iądz] Rzecki na Harawieckuiu plebaniju nikoli my zadney ad jaho Nauki niaczuli aprocz Mszy i Awangelij po Mszy bo jon ani pacier ani Katachizmu niabuczaie. Ad 2dum: Czasto hdzie tolko zdarycca choć z kim pjany bywaie wadzicca i bjetcca było toia szto swiatkami wialikodnami ci u proszłym ci u zaproszłym roku prad Cerkway niamiłasiernie pabiu i akrwawiu człowieka. Ad 3tium: Usie ludzi każuć jakby hetyia dziewki szto u plebanij sluzyli jakby ad x[iędza] Rzeckaho dzieci paradzali ale ia ab hetym pewnie niawiedaiu. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Siodmy Symon [11] Piotrowski ze wsi Horawca Obrządku łacinskiego maiący latt 45 corocznie w Wielkonocney spowiedzi bywaiący wyznał temi słowy. Ad 1mum: Hetaha nikoli niabyło sztob x[iądz] Rzecki kali k sabie dzietak przyzwau i pacier nauczau a szto Nabozęstwo u Cerkawi adpraulaie i po Mszy Awangalija czytaie. Ad 2dum: Czasto x[iądz] upiwaicca choć z kim wadzicca i bietcca a u niekatary Wialikdzien niawychmialiwszy sią i pjan jaszcze buduczy Mszu adpraulau y u Cerkwi dziwaczyu. Ad 3tium: Zartau x[iędza] Rzeckaho z dziewkami niawidziu ale jak sami dziewki i usie ludzi haworać jakby jany ad jaho paradzali dzieci. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Osmy Janko Juchnowicz ze wsi Horawca Obrządku łacinskiego maiący latt 55 corocznie Wielkonocną spowiedz odbywaiący wyznał temi słowy. Ad 1mum: Ani zawodu hetaho za x[iędzem] Rzeckim niabyło sztob jon Nauku jakuju u Cerkwi dla ludziey dawau a szto Jmszu i Ewangelija u Cerkwi adprawlaie a pacier i Katachizmu prad wialikodnay spowiedziay niabuczaie. Ad 2dum: Aby hdzie zdaryłosia czasto pjany bywaie i choć z kim wadzicca i bicca achocz. Było toia u niekatarym hadu szto prad Wialikadniam praz cełaiu nocz chleb paswięcaiuczy krepka spiusia a nazautraia na Wialikdzien Nabozęstwo i Mszu nicwiarozy adprawlau y tahdy ia sam jaho na oczy swaie widziu i uznau. Ad 3tium: Usie ludzie i dziewki sami haworać szto jany ad x[iędza] Rzeckaho dzieci paradzali i heta recz padobnaja da prawdy ale ja jak na swaie woczy niewidziu tak pewnie swiedczyć nimahu. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Dziewiąty Raman Adamowicz ze wsi Horawca Obrządku łacinskego maiący latt 50 corocznie w spowiedzi Wielkonocney bywaiący wyznał następnemi słowy. Ad 1mum: Nabozęstwo i Mszu u Cerkwi x[iądz] Rzecki adprawlaia a szto Nauki nikoli dla ludziey nihaworyć i ani pacier ani Katachizmu niabuczaie. Ad 2dum: Czasto upiwaicca i choć z kim wadzicca i bietcca y toie było szto na pierszy dzien niekatoraho Wialikadnia niacwirozy Mszu adprawlau i heta ia sam i ludzi dobra uznali bo ion tady dziwaczyu u Cerkawi. Ad 3tium: Ab dziewki pewnie swiedczyć nimahu ale jany sami i ludzi usie haworać szto iany ni ad koho boli jak ad x[iędza] Rzeckaho dzieci paradzali. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Dziesiąty Leon Juchnowicz ze wsi Horawca Obrządku łacinskiego maiący latt 45 corocznie spowiedaiący się wyznał temi słowy. Ad 1mum: Jak dastausia da Cerkwi Harawieckiey x[iądz] Rzecki nikoli zadney Nauki aprocz Ewangelij po Mszy dla ludziey nidawau a nawet prad wialikodnay spowidziay ani pacier ani Katachizmu nikoha niabuczau. Ad 2dum: Czasto choć z kim upiwajcca wadzicca i bjecca. Było toia szto x[iądz] Rzecki u proszłym czy u zaproszłym roku niacwierozy Razorekciu i Mszu Swiatuiu adprawlau a po Mszy chleb dla ludziey swięciuczy dziwaczyu i heta ia sam i ludzi dobra uznali. Y buduczy duża pjanym prad Niszparami pry Cerkwi na Cwentary czaławieka niamiłasierdna zbiu szto toy czaławiek uwieś krowju abliwsia y pa złości swaiey krowju Cerkow pomazau i choć ia tady sam niabyu ale ad ludziey czuw. Ad 3tium: Haworać ludzi szto dziewki het[y]ia ad x[iędza] Rzeckaho paradzali dzieci ale ja u hetym swiedczyć nimahu bo na swaie woczy niawidziw sw[aw]oli xiandzowskay. Y bolsz haworać jakby x[iądz] Rzecki i z wychawankay swaiey zharszenia dzieław katoraia ciapier u ziacia jaho x[iędza] Karniłowicza plebanij prusowieckay jey jmia Agata a prozwiszcza niawiedaiu. Boh wiedaie czy heta prawda czy nie. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Jedynasty Józeff Piotrowski ze wsi Horawca Obrządku Unitskiego maiący latt 50 corocznie w spowiedzi Wielkonocney bywaiący wyznał temi słowy. Ad 1mum: Aprocz Jmszy i Awangelij po Mszy nikoli ad x[iędza] Rzeckaho zadnych Nauk niaczuli a nawat i prad wialikodnay spowiadziay ani pacier ani Katachizmu niauczyć. Ad 2dum: Redka kali bywaie cwiarozy x[iądz] Rzecki bo czasto upiwaicca wadzicca i bjettca a nawat pjan buduczy dzieci chryścić a u proszłym ci u zaproszłym roku na Wialikdzien Rezorekciu y Mszu Swiatuiu chmielian adprawliau szto ja na własnyia swaie woczy dobra uważau. A po Mszy chleb u Cerkwi paswięcaiuczy x[iądz] Rzecki mnoha dziwaczyu. Ad 3tium: Szto da dziewak to ia sam razy kolka uważyw jak x[iądz] Rzecki z Karalinay Malinowskay poutała przystawau, wobak siabie jaie sadziu i u woczach maich bezwstydu razmawlau i zartawau, to może bydz i prawda szto hetyie dziewki ad jaho dzieci paradzali bo jak x[iądz] Rzecki pjan to u jaho niet saramonij, y heta czuwać szto x[iądz] Rzecki z wychawankay swaiey Agatay szto ciapier u Prusawiczach, czyniw zharszenia i z ciapieraszniay pastuszkay swaiey zharszennia dziełaie ale ja jak jaie zawuć niawiedaju bo jana niedawno do jaho dastałasia. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Dwonasty Adam Juchnowicz ze wsi Horawca Obrządku Unitskiego maiący latt 45 corocznie Wielkonocną spowiedz odbywaiący wyznał temi słowy. Ad 1mum: X[iądz] Rzecki nikoli ani u Cerkwi ani u plebanij nienauczaie ludziey pacier y Katachizmu a tolka adprawie Mszy i Ewangelija piraczytaie. Ad 2dum: Czasta x[iądz] Rzecki upiwaicca i choć z kim wadzicca i bjetca a było y toia szto na Wialikdzien Mszu niacwiarozy miew. Ad 3tium: Hanna Bielskaia i usie ludzi haworać szto hetyia dziewki ad xiędza Rzeckaho dzieci paradzali y boley jeszcze ludzi haworać jakby x[iądz] Rzecki z wychawankay swaiey Agatay i z dziawczynay szto ciaper u jaho za pastuszku słuzyć zharszennia czynić ale ja ab tom pewnie niewiedaiu. [Подпіс трыма крыжыкамі] Swiadek Trzynasty Józeff Juchnowicz ze wsi Horawca Obrządku łacinskiego maiący latt 40 wyznał temi słowy. Ad 1mum: X[iądz] Rzecki jak stau bydz u Haraucu nikoli ani pacierau ani Katachizmu ludziey niabuczaie. Ad 2dum: Czasto x[iądz] Rzecki bywaie pjany i maie naturu niespakoynuju a czasam choć z kim wadzicca i bjetca. Treci hod tamu nastau jak na samy Wialikdzien niawychmialiwszysia i znaczna pjany Mszu adprawlau i chto tolko na jaho tady hlanou to kazau szto xiądz niacwierozy Mszy prawie. Y toia czasto było szto dzieci pa pjanu chrysciw. Ad 3tium: Moza byd heta i prawda szto dziewki ad x[iędza] Rzeckaho paradzali dzieci bo ia blisko zywuczy y czasto u plebanij bywaiuczy dobra nahledziwsia jak x[iądz] Rzecki z dziewkami pautała pastupau czasto ich traktawau i u stanciu swaiu zazywau. [Подпіс трыма крыжыкамі] [...] НГАБ ф.3245, воп. 2, спр. 29, арк. 7 адв.-10 №2 20 траня 1830 г. – Фрагмент пратакола допыту пацярпелай, 14-гадовай пастушкi святара Р.Ржэцкага Тадоры.[…] 1mo. Jakie twoie iest Nazwisko i czy wiele lat masz od urodzenia? 2do. Czy nie doswiadczysz iakiego zgorszenia w Plebanii od kiego? Wyznanie Teodory Pastuszki. Ad 1mum. Mienie zawuć Tadoray ad maleństwa, a nazwiska ja swayho niewiedaiu i hetta nichto nie wiedaieć, bo ja zachożaja z pad Radaszkowicz [12], i kolka maju hadou niewiedaju ale musić hadou czatyrnatcać. Ad 2dum. Ni ad koho ja boley nie daswiadczuju zharszenia u plebanii tolko ad samaho x[iędza] Rzeckaho bo jon buduczy pjiany pośle Jurja, wnoczy sawsim zgwalciu mienie, szto ja ledwa żywa uciekła da Hrynkiewicza i jany a tom dobra wiedajuć. [...] НГАБ ф.3245, воп..2, спр. 29, арк. 6 адв. Cпасылкі:
|
||||||||||||
 | |||
niab@niab.by | |||
| | | |