Национальный |
||||
Статьи |
||||||||||||
Матвейчык Дз.Ч.
Уладзiслаў Плятэр супраць Адама Мiцкевiча: гiсторыя адной эмiгранцкай сваркi
Вялiкая эмiграцыя дала нямала прыкладаў дыскусiй, спрэчак, якiя часам набывалi настолькi востры характар, што iх з упэўненасцю магчыма назваць сваркамi. Не мiналi яны i людзей, якiя знаходзiлiся ў той час у цэнтры грамадскай увагi — паэтаў, выдаўцоў, палiтыкаў i да т. п. Хiба што не найбольшы шум у эмiграцыi набыла сварка памiж Уладзiславам Плятэрам i Адамам Мiцкевiчам, што адбылася ў 40-я гг. ХIХ ст. Своеасаблiвым яблыкам раздору памiж iмi стала асоба Андрэя Тавянскага. Калi Адам Мiцкевiч i Андрэй Тавянскi [1] добра вядомыя ў айчыннай i польскай гiстарыяграфii, то асоба Уладзiслава Плятэра значна радзей трапляла ў поле ўвагi гiсторыкаў. У сувязi з гэтым неабходна падаць невялiкi бiяграфiчны нарыс гэтага вядомага ў эмiграцыi чалавека. * * * Граф Уладзiслаў Эварыст Плятэр (Броэль-Плятэр) паходзiў са старажытнага роду, вядомага на Беларусi, у Лiтве i Польшчы. Ён нарадзiўся 7 лiстапада 1808 г. у Вiльнi i быў сынам Казiмiра, уладальнiка маёнтка Дусяты Дзiсенскага павета; вучыўся ў Вiленскiм унiверсiтэце. Пачатак паўстання 1830–1831 гг. заспеў яго ў Англii. Хутка вярнуўшыся на радзiму, ён далучыўся да выступлення i спачатку служыў у аддзеле замежных спраў Нацыянальнага ўрада ў Варшаве, затым — афiцэрам у вайсковых корпусах генералаў Мацея Ружыцкага i Генрыка Дэмбiнскага, з апошнiм iзноў вярнуўся ў Варшаву. Ураджэнцамi Мiнскай губернi, што ўгэты час знаходзiлiся ўсталiцы паўстання, у лiпенi ён быў абраны паслом на сейм Каралеўства Польскага ад Вiлейскага павета. Быў ён таксама сябрам Камiтэта лiтоўска-рускiх зямель, якi апекаваўся выхадцамi з гэтых тэрыторый, што апынулiся ў час паўстання ў Варшаве. Пасля паражэння Плятэр эмiграваў у Францыю, дзе працягваў сваю актыўную дзейнасць. Разам з малодшым братам Цэзарам [2] i некалькiмi iншымi пасламi з беларуска- лiтоўскiх зямель 10 снежня 1831 г. ён выступiў заснавальнiкам у Парыжы Таварыства лiтоўскага i рускiх зямель (ТЛРЗ). Цэзар стаў старшынёй таварыства, а Уладзiслаў кароткi час быў яго сакратаром. У траўнi 1832 г. ён адправiўся ў Англiю, дзе аб’ехаў шмат гарадоў i паўсюль быў добра прыняты ангельскай грамадскасцю. Вярнуўшыся ў Францыю на пачатку 1833 г., ён прывёз з сабой адрас да польскага народа, пад якiм было пастаўлена каля ста тысяч подпiсаў. Што тычыцца палiтычных поглядаў i схiльнасцяў Плятэра ў эмiграцыi, то ён належаў да кансерватыўнага (манархiчнага, арыстакратычнага) лагера, на чале якога стаяў князь Адам Чартарыскi. Але ён не падтрымлiваў цалкам дзеяннi Чартарыскага, з канца 1830-х гг. ён, хутчэй, належаўда апазiцыйнай плынi ўгэтым лагеры, прадстаўнiкi якой прызнавалi несумненны аўтарытэт i нават права на пяршынства князя Чартарыскага ў эмiграцыi, згаджалiся ў асноўным з яго поглядамi, але адмаўлялiся прызнаваць яго каралём у эмiграцыi. Аднак на пачатку i ў сярэдзiне 1830-х гг. Плятэр уваходзiў у кола найблiжэйшых знаёмых князя, якi не раз запрашаў яго на сцiплыя сяброўскiя прыёмы [3]. Падчас жыцця за межамi радзiмы Плятэр набыў вядомасць не толькi як палiтычны дзеяч, але i як выдавец. У 1833 г., разгарнуўшы шырокую дзейнасць, ён пачаў выпускаць газету «Паляк (Le Polonais)» (пазней да яго была дададзеная другая частка назвы — «Journal des Intérêt de la Pologne (Газета пра справы Польшчы)». Яна выходзiла на французскай мове, каб быць больш даступнай для шырокiх колаў Францыi i ўсёй Еўропы. Першы нумар «Паляка» выйшаў 1 лiпеня 1833 г. У iм абвяшчалася, што газета будзе займацца польскай i замежнай палiтыкай у адносiнах да Польшчы, яе ранейшым i сучасным станам, айчыннай лiтаратурай i навукай, а таксама бягучымi навiнамi з радзiмы. У французскай грамадскасцi гэты штомесячнiк успрымаўся часта як орган усёй эмiграцыi з зямель былой Рэчы Паспалiтай, якiм ён, аднак, не быў. З iм супрацоўнiчалi шматлiкiя грамадскiя дзеячы Францыi, на яго старонках з’явiлася нямала лiтаратурных твораў. Аднак амбiцыi i звязаная з iмi рэдакцыйная палiтыка Плятэра вялi да таго, што «Паляк» ператварыўся ў орган яго рэдактара, праз што шмат якiя вядомыя дзеячы адыходзiлi ад супрацоўнiцтва з iм. Змены ў рэдакцыйнай палiтыцы, супярэчнасцi Плятэра з А. Чартарыскiм (якi ў значнай ступенi дапамагаў газеце матэрыяльна) i шматлiкiя iншыя аб’ектыўныя i суб’ектыўныя фактары прывялi да знiжэння накладу выдання, а потым i да яго закрыцця. Апошнi нумар «Паляка» выйшаў у чэрвенi 1836 г. У канцы 1840 г. Плятэр пачаў працу па рэалiзацыi новага праекта, i 1 красавiка 1841 г. выйшаў першы нумар выдання «Нацыянальная газета (Dziennik Narodowy)». Яна выходзiла штосуботу на чатырох старонках. Плятэр быў яе адзiным уладальнiкам i выдаўцом. Першым рэдактарам газеты быў прызначаны Фелiкс Уратноўскi (да 1843 г.) — выдавец збору ўспамiнаў пра паўстанне на землях былога ВКЛ. Газета змяшчала палiтычныя навiны, лiтаратурныя творы, перадрукi з еўрапейскай прэсы, а таксама некралогi i лiсты ў рэдакцыю. Профiль выдання можна ацанiць як клерыкальна манархiчны; у першым нумары газеты абвяшчалася: «Моцную манархiчную ўладу мы лiчым самым важным знакам сiлы народа, абавязковай умовай яго развiцця i жыцця». З выданнем «Нацыянальнай газеты» звязаны некалькi скандальных выпадкаў, пра адзiн з якiх i пойдзе гаворка нiжэй. Рэвалюцыйныя падзеi 1848–1849 гг. паклалi канец iснаванню газеты. Амаль уся яе рэдакцыя прыняла ўдзел у дапамозе рэвалюцыйнаму руху ў Польшчы. На той момант выйшлi ў свет 364 нумары. Падчас паўстання 1863–1864 гг. Плятэр, якi ў той час жыў ужо ў Швейцарыi, выступiў з праектам выпуску на яе тэрыторыi перыядычнага выдання для павышэння цiкавасцi Еўропы да падзей на землях былой Рэчы Паспалiтай. У гэтым, як нi дзiўна, ён не знайшоў падтрымкi ў вышэйшых колах эмiграцыi, а Уладзiслаў Чартарыскi, сын А. Чартарыскага, адмовiў яму ў супрацоўнiцтве. Тым не менш Плятэр у лютым 1864 г. пачаў выпускаць у Цюрыху нямецкамоўную газету «Белы Арол (Der Weisse Adler)». Ён хацеў выставiць яе органам паўстанцкага Нацыянальнага ўрада ў Швейцарыi, але пацярпеў у гэтым няўдачу. У сваiм першым нумары, якi выйшаў 6 лютага 1864 г., газета абвяшчала, што будзе прытрымлiвацца прынцыпаў, дэклараваных Нацыянальным урадам, абараняючы палiтычную i рэлiгiйную роўнасць, i дзейнiчаць у духу шчыра лiберальным. «Белы Арол» лiчыў сябе органам мiжнародным i падкрэслiваў сваё служэнне вызваленчым iдэям па ўсёй Еўропе. У iм закраналiся падзеi нямецка-дацкай вайны, сiтуацыя ў прыдунайскiх княствах, дзейнасць Дж. Гарыбальдзi, друкавалiся манiфесты парыжскiх рабочых i iнш. Незалежнiцкая пазiцыя газеты прывяла да таго, што яна была забароненая на тэрыторыi Прусii. «Белы Арол» займаў значнае месца ў тагачаснай швейцарскай прэсе, маючы наклад ад адной да шасцi тысяч асобнiкаў. З яе чэрпалi iнфармацыю вядучыя швейцарскiя выданнi. У чэрвенi 1865 г. яна была вымушаная спынiць свой выхад з-за фiнансавых праблем. Плятэр не знайшоў матэрыяльнай падтрымкi газеты i таму сам яе фiнансаваў; на яе выхад ён выдаткаваў з уласнай кiшэнi 30 тысяч франкаў. Апрача сваiх выдавецкiх праектаў Плятэр браў удзел у дзейнасцi шматлiкiх эмiграцыйных арганiзацый, аднак амаль нiдзе не дасягнуў значных вышыняў. Найбольш жа ўдалым рэалiзаваным праектам Плятэра з упэўненасцю магчыма лiчыць стварэнне Польскага нацыянальнага музея ў швейцарскiм горадзе Раперсвiль. Пачатак гэтаму быў пакладзены ў 1868 г. адкрыццём недалёка ад Раперсвiля так званай Барскай калоны, прысвечанай стагоддзю нацыянальна-вызваленчай барацьбы на землях былой Рэчы Паспалiтай. У 1870 г. быў урачыста адкрыты ўласна музей, якi на той час займаў толькi некалькi пакояў на першым паверсе Расперсвiльскага замка. З цягам часу музей развiўся i заняў увесь замак. Апрача экспазiцыйнай i фондавай частак, пры музеi быў сабраны найбагацейшы архiў — дзённікi ўдзельнiкаў паўстання, прыватная карэспандэнцыя эмiгрантаў, дакументы фамiльных архiваў, урадавыя пастановы, дыпламатычныя ноты, улёткi, паперы генералаў Антонiя Гелгуда i Генрыка Дэмбiнскага, апiсаннi паўстання яго ўдзельнiкамi, паперы Таварыства лiтоўскага i рускiх зямель, матэрыялы Леанарда Ходзькi да напiсання бiяграфiй некалькiх соцень асоб, матэрыялы Фелiкса Уратноўскага да напiсання гiстарычных твораў i велiзарная колькасць iншых гiстарычных крынiц. Наяўнасць у музеi вялiкай колькасцi матэрыялаў па эмiграцыi з зямель былой Рэчы Паспалiтай вызначыла iснаванне музея як асноўнага цэнтра даследавання дзейнасцi эмiгрантаў. Музей надоўга перажыў свайго заснавальнiка, якi памёр у 1889 г. У 1927 г. урад незалежнай Польшчы прыняў, як гэта абвяшчалася ўтастаменце Плятэра, музей у сваю ўласнасць i перавёз усе зборы ў Варшаву [4]. На няшчасце, амаль усе яны загiнулi падчас Другой сусветнай вайны. Пасля яе заканчэння i з усталяваннем у Польшчы камунiстычнага ўрада музей у Раперсвiлi ўзнавiўся i дзейнiчае да сёння [5]. Пры ўсiх поспехах цi няўдачах Плятэра варта падрабязней спынiцца на яго рэпутацыi сярод суайчыннiкаў у эмiграцыi. Чалавек дастаткова амбiцыёзны, прамы ў выказваннях, часам рэзкi i нетактычны, Плятэр заўсёды выклiкаў супярэчлiвыя адносiны да сябе з боку сучаснiкаў. Караль Барталамей Гофман у сваiм дзённiку настойлiва клеiў яму ярлык фанфарона, але тым не менш i ўказваў на яго заслугi ў эмiграцыi [6]. Дзённiк Пятра Капчынскага, сябра Таварыства лiтоўскага i рускiх зямель, паказвае эвалюцыю стаўлення аўтара да братоў Уладзiслава i Цэзара Плятэраў ад нейтральных да рэзка негатыўных. 2 сакавiка 1832 г. Капчынскi напiсаў: «Прызнаюся, я не маю вялiкага жадання хадзiць у Лiтоўска-Рускае Таварыства, бо паседжаннi адбываюцца ў Плятэраў, якiя абодва — плоскiя галовы, а апрача гэтага, панiчы задзiраюць нос, бо Графы, i таму не бываюць на нацыянальных паседжаннях. Я сам бачу, як гэтыя cалоннiкi дзеля ўласнай вядомасцi грэбуюць працамi i нават ачарняюць iх перад чужымi, i таму я сам цяпер прызнаю, што мноства людзей слушна iх лае i выстаўляе дурнымi, бо так ёсць на самай справе» [7]. I запiс ад 4 сакавiка: «…я быў на Лiтоўска-Рускiм паседжаннi… Плятэры, як заўжды, цёмныя галовы i непачцiвыя» [8]. У межах ТЛРЗ браты Плятэры заслужылi моцную крытыку яго сябраў i ў iншым выпадку. На ўрачыстым паседжаннi святкавання другой гадавiны паўстання на землях былога ВКЛ 25 сакавiка 1833 г., як i за год да гэтага, некалькi сябраў сказалi свае прамовы, у тым ліку i Уладзiслаў Плятэр. Аднак гэта былi ў пэўнай ступенi не тыя асобы, якiх таварыства вызначыла i ўхваліла на падрыхтоўчых паседжаннях. Апрача таго, пад крытыку патрапіла прамова У. Плятэра, якая разыходзiлася з мэтамi таварыства. Iгнат Дамейка вiнавацiў братоў Плятэраў у тым, што «на першым сходзе сябраў камiсii [9] Уладзiслаў Плятэр не быў змешчаны ў спiсе тых, хто павiнен быў прамаўляць, пазней яго прамова не была прачытана, i, нарэшце, старшыня [Цэзар Плятэр] нягодна зрабiў, даючы яму слова нават раней за iншых» [10]. Паэт Юльян Урсын-Нямцэвiч пакiнуў Плятэру яшчэ больш негатыўную характарыстыку. У сваiм дзённiку 8 студзеня 1839 г. ён запiсаў: «Уладзiслаў Плятэр — гэта ўвасобленая ў глупстве пустата» [11]. Такiм чынам, Уладзiслаў Плятэр з’яўляецца адным з найбольш актыўных прадстаўнiкоў Вялiкай эмiграцыi. Яму належыць немалая заслуга як у папулярызацыi польскай справы ў Еўропе, так i ў фармiраваннi, так бы мовiць, культурнага асяроддзя эмiграцыi. Аднак на працягу ўсяго часу жыцця за межамi радзiмы адносiны да яго сучаснiкаў-землякоў былi неадназначнымi i супярэчлiвымi. Прычына гэтага ляжыць, хутчэй, у своеасаблiвасцi яго характару. * * * Узаемаадносiны памiж Плятэрам i Мiцкевiчам у пачатковы перыяд эмiграцыi не былi нiколi сяброўскiмi, але яны абодва ўваходзiлi ў склад адных арганiзацый i не раз супрацоўнiчалi ў агульных справах. Першай арганiзацыяй, у складзе якой апынулiся абодва дзеяча, было ТЛРЗ. Iмя Уладзiслава Плятэра, якi выступiў адным з заснавальнiкаў таварыства, у спiсе яго сябраў змешчана пад нумарам 2, пасля яго брата Цэзара. Мiцкевiч быў пададзены да ўступлення ў яго склад Яўстахам Янушкевiчам [12] 30 лiпеня 1832 г., прыняты 6 жнiўня i 13 жнiўня ўпершыню ўдзельнiчаў у паседжаннi [13]. Але варта зазначыць, што ў межах гэтага таварыства Плятэр i Мiцкевiч сустракалiся рэдка. У канцы 1832 — пачатку 1833 г. Плятэр знаходзiўся ў Вялiкабрытанii, а неўзабаве пасля яго вяртання арганiзацыя практычна перастала дзейнiчаць. Адзiнае вядомае паседжанне, на якiм прысутнiчалi яны абодва, гэта было святкаванне другой гадавiны паўстання ў Лiтве [14]. Наступнай арганiзацыяй, у складзе якой знаходзiлiся абодва дзеячы, з’яўлялася Гiсторыка-лiтаратурнае таварыства — найбольш аўтарытэтная арганiзацыя эмiграцыйных кансерватараў у 1830–1840-я гг. I Плятэр, i Мiцкевiч у 1832 г. уступiлi ў яго склад [15]. Пачатак непасрэднага супрацоўнiцтва памiж двумя дзеячамi магчыма аднесцi да 1833 г. — часу, калi Плятэр з’яўляўся рэдактарам газеты «Паляк» i намагаўся прыцягнуць да супрацоўнiцтва з ёй вядомых эмiграцыйных аўтараў. На яе старонках у лютым — сакавiку 1834 г. быў апублiкаваны пераклад уступу да чацвёртай часткi «Дзядоў». Аднак яшчэ ў канцы лiстапада 1833 г. Мiцкевiч выказваў Плятэру сваё незадавальненне планаванай публiкацыяй [16]. Да гэтага ж часу адносiцца адно скептычнае выказванне паэта пра выдаўца. У лiсце да Клаўдыны Патоцкай, напiсаным памiж 16 i 20 лiстапада 1833 г., Мiцкевiч зазначаў, што ён «закаханы ў сябе, як Нарцыз цi як Уладзiслаў Плятэр, якi менавiта цяпер сядзiць у мяне на шыi i перашкаджае пiсаць» [17]. Скептычныя i нават у пэўнай ступенi негатыўныя выказваннi не перашкаджалi Мiцкевiчу прызнаваць аўтарытэт Плятэра. Адзiн з лiстоў да яго ён пачынаў словамi: «Па ўсёй эмiграцыi чуткi, што Вы з пэўнага часу знайшлi ва ўрадзе вялiкую падатлiвасць у просьбах, якiя падаеце». Гэта дазваляла Мiцкевiчу звяртацца да Плятэра па дапамогу, i ён неаднаразова пiсаў Плятэру, просячы пратэкцыi да сваiх знаёмых, калi справа тычылася ўзаемаадносiнаў з французскiмi ўладамi. Напрыклад, 19 чэрвеня 1838 г. ён прасiў такога заступнiцтва для эмiгранта-лiцвiна Яна Вайткевiча, а 29 сакавiка 1842 г. — для ўраджэнца Ваўкавышчыны Мiхала Бабянскага [18]. Апрача гэтага, яшчэ з дапаўстанцкiх часоў Мiцкевiч i Плятэр мелi адзiных знаёмых, якiя цяпер знаходзiлiся ў эмiграцыi, i ў сувязi з гэтым часта круцiлiся ў аднолькавых колах у Парыжы. Адным з арганiзатараў свецкага жыцця эмiграцыi быў згаданы Я. Янушкевiч, у якога часта ладзiлiся святочныя прыёмы з той цi iншай нагоды. Хiба што не найбольш вядомая з iх — велiкодная вячэра (25 снежня) 1840 г., пераважную большасць прысутных на якой складалі лiцвiны i русiны. Плятэр i Мiцкевiч таксама ўдзельнiчалi ў ёй. У гiсторыю лiтаратуры гэтая вячэра ўвайшла славутай паэтычнай iмправiзацыяй Мiцкевiча, якая была ацэнена ўжо ў момант яе стварэння. Уражанне прысутных было настолькi моцным, што яе апiсанне засталосяў шматлiкiх лiстах i мемуарах. Плятэр таксама не застаўся ўбаку ад усеагульнага захаплення. Паэт Стэфан Вiтвiцкi 26 снежня так апiсаў яго эмоцыi: «Уладзiслаў [Плятэр] гаворыць, што ён [Мiцкевiч] зрабiў несказанае ўражанне — плакалi, абдымалiся…». Падобнае апiсанне ў лiсце ад 28 снежня: «Гэтая iмправiзацыя — гэта было штосьцi вельмi вялiкае, незвычайнае, надпрыроднае. …Уладзiслаў Плятэр рыдаў. Мiкульскi Iзыдар лiчыць, што бачыў свячэнне над галавой Адама». На хвалi ўсеагульнага ўздыму Плятэр разам з астатнiмi ўдзельнiкамi вячэры падпiсаў на наступны пасля яе дзень адрас да Мiцкевiча са словамi: «Палякi ў колькасцi трыццацi сямi, сабраныя ў адно кола з Адамам Мiцкевiчам дня дваццаць пятага снежня тысяча васямсот саракавога года, захоўваюць у сваiх сэрцах дарагую памяць узнёсла перажытай хвiлiны, а свае iмёны запiсваюць тут як данiну захаплення i любовi» [19]. Найбольш актыўнае супрацоўнiцтва Плятэра з Мiцкевiчам пачалося з 1841 г., калi Плятэр пачаў выпускаць «Нацыянальную газету». Падставай для супрацоўнiцтва з’явiлiся лекцыi па славянскай лiтаратуры, якiя Мiцкевiч чытаў у Французскiм каледжы (Collége de France). Лекцыi мелi шырокi грамадскi рэзананс, асаблiва сярод эмiграцыi, у сувязi з чым друк iх тэкстаў у патэнцыяле абяцаў прыцягненне ўвагi да новай газеты i фiнансавы прыбытак. Перамовы памiж дзеячамi вялiся прынамсi з першых дзён 1841 г., пры гэтым Плятэр наняў таксама стэнографа для пiсання лекцый [20]. Паведамленне пра тое, што «Газета» будзе друкаваць тэксты лекцый з’явiлася ўжо ў першым яе нумары ад 1 красавiка 1841 г.: «Мы маем у жывой памяцi i на паперы больш за дваццаць лекцый, з якiмi мы аддана пазнаёмiм нашых чытачоў такiм спосабам, якiм мы найлепей маглi iх прыстасаваць да сцiпласцi гэтых калонак. Выплацiўшы гэты доўг, якi абцяжарвае эмiграцыйную журналiстыку, мы будзем iсцi ўслед за Прафесарам (Адамам Мiцкевiчам. — Д. М.), i кожны нумар Газеты дасць справаздачу з абедзвюх гадзiн на тыдзень» [21]. Выконваючы гэтае абяцанне, «Газета» ў першых нумарах падавала агляды i вытрымкi з лекцый, якiя часам займалi да трэцi i нават да паловы аб’ёму ўсяго нумара. Аднак гэтага было вiдавочна недастаткова, таму як патрэба была ў выданнi ўсяго курса цалкам. Выйсце было знойдзенае ўвыглядзе публiкацыi дадаткаўда кожнага нумара, дзе змяшчалiся тэксты лекцый. У № 45 (5 лютага 1842 г.) з’явiлася паведамленне, што «да кожнага нумара газеты выходзiць Дадатак, прысвечаны выключна курсу Славянскай Лiтаратуры, што выкладаецца ў Французскiм Каледжы ў Парыжы спадаром Мiцкевiчам» [22]. Такое паведамленне з’яўляецца ва ўсiх нумарах «Газеты» да канца года. Пра тое, наколькi гэты факт лiчыўся важным i цяжкiм, а таксама, што немалаважна, фiнансава клаўся на плечы выключна Плятэра, пiсаў 12 студзеня 1842 г. Фелiкс Уратноўскi [23]. Увогуле, карэспандэнцыя Мiцкевiча за 1841–1842 гг. малюе яго ўзаемаадносiны з Плятэрам як дастаткова спакойныя i канструктыўныя. У ёй прысутнiчаюць у асноўным дробныя справы, якiя характэрны для людзей, што добра ведаюць адзiн аднаго i чаго чакаць адзiн ад аднаго [24]. На 1841 г. прыпадае пачатак новага этапу ў жыццi Мiцкевiча — яго далучэнне да секты Андрэя Тавянскага. Першая сустрэча памiж iмi адбылася 30 лiпеня 1841 г., i паэт адразу стаў гарачым прыхiльнiкам «радаснай навiны», якую нёс Тавянскi. Прычын такога хуткага перавароту ў Мiцкевiчу магчыма назваць некалькi. Па-першае, Тавянскi прыбыў да яго ў час цяжкага псiхалагiчнага крызiсу. Тады абвастрылася псiхiчная хвароба жонкi Мiцкевiча Цалiны Шыманоўскай, i яна была змешчаная ў адмысловую клiнiку для лячэння. Сам паэт вельмi цяжка перажываў гэты момант. Па-другое, на псiхiчны крызiс Мiцкевiча ўплывала таксама безвыходнасць жыцця эмiграцыi, намаганнi якой iстотна паўплываць на развiццё сiтуацыi на землях былой Рэчы Паспалiтай да 1841 г. скончылiся няўдачамi. Таму прапаганда чалавека, якi абяцаў хуткае вяртанне на радзiму праз самаўдасканаленне, трапляла на ўрадлiвую глебу. Па-трэцяе, Тавянскаму з часу жыцця ў Пецярбургу i Вiльнi былi вядомы шмат якiя падрабязнасцi асабiстага жыцця як Адама, так i Цалiны Мiцкевiчаў, таму ў размове з паэтам ён, будучы, як адзначаюць шмат якiя яго сучаснiкi, тонкiм псiхолагам, мог апеляваць гэтымi фактамi для стварэння ў Мiцкевiча ўражання ўсёведання i магчымасцi дапамогi. Па-чацвёртае, праз непрацяглы час хвароба Цалiны часова адступiла, што паўплывала на ўспрыманне Мiцкевiчам Тавянскага як асобы з надзвычайнымi здольнасцямi [25]. Якая б з гэтых прычын нi была асноўнай, а якая б другараднай, але факт застаецца — на мяжы лiпеня — жнiўня 1841 г. Мiцкевiч стаў гарачым прыхiльнiкам вучэння Тавянскага. Менавiта дзякуючы яго аўтарытэту, у коле Тавянскага ў хуткiм часе апынулася вялiкая колькасць лiцвiнаў з лiку яго блiзкiх знаёмых — Стафан Зан, браты Яўстах i Рамуальд Янушкевічы, Iгнат Хадкевiч, Аляксандр Рыпiнскi, Люцыян Стыпулкоўскi, Iгнат Клюкоўскi i iнш. [26]. Супрацоўнiцтва Мiцкевiча i Плятэра ў межах «Нацыянальнай газеты» працягвалася на працягу ўсяго 1842 г. У № 70 ад 30 лiпеня 1842 г. з’явiлася паведамленне пра тое, што, скончыўшы друк другагадовага курса «Лекцый», яна прыступае да друку першагадовага курса [27]. У № 89 ад 10 снежня 1842 г. у раздзеле «Лiтаратура» выйшла паведамленне пра пачатак трэцягадовага курса Мiцкевiча з падрабязным апiсаннем у хвалебных тонах першай лекцыi 9 снежня [28]. Асоба першага галоўнага рэдактара «Нацыянальнай газеты» — Фелiкса Уратноўскага — таксама ў пэўнай ступенi паўплывала на тую сварку, пра якую пойдзе гаворка нiжэй. Уратноўскi таксама, як i Мiцкевiч, з’яўляўся з 1841 г. палымяным прыхiльнiкам iдэй Тавянскага. Мала-памалу на працягу 1841–1842 гг. ён надаў «Газеце» кiрунак, схiльны да яго вучэння. За першыя 2 гады выдання на яе старонках не раз з’яўлялiся артыкулы пад назвамi нашталт «Пра маральныя схiльнасцi польскiх эмiгрантаў», «Разумовае iмкненне ў Польшчы да рэлiгii i фiласофii», «Пра хрысцiянскую палiтыку» i да т. п., у якiх выразна дамiнуе хрысціянска-маралiзатарская скiраванасць i iмкненне прапагандаваць (хоць i не адкрыта) iдэi Тавянскага сярод эмiгрантаў. Апрача таго, на яе старонках друкавалiся лiсты Тавянскага, лiтаратурныя творы тавянчыкаў (напрыклад, верш Юльюша Славацкага «Так дапамажы мне, Божа (Tak mi Boże dopomóż) ») i да т.п. [29]. I ўвогуле, прапаганда справы Тавянскага пачалася ў «Нацыянальнай газеце» з самага пачатку яго публiчнай дзейнасцi. У № 28 ад 9 кастрычнiка 1841 г. цэлая паласа ў раздзеле «Хронiка» была аддадзеная апiсанню першага публiчнага выступлення Тавянскага ў Парыжы перад эмiграцыяй 25 верасня 1841 г. Пры гэтым апiсанне набажэнства, што адбывалася ў саборы Парыжскай Божай Мацi, было папярэджанае аб’ёмным артыкулам Мiцкевiча, у якiм Тавянскi называецца не iнакш, як «Пасланнiк (вялiкая лiтара ў арыгiнале. — Д. М.) са словам радасцi, што Усёмагутны i Мiласэрны без межаў злiтаваўся над бедным светам i найбяднейшай у iм нашай айчынай». Увесь артыкул паказвае Тавянскага як прарока на зямлi. Тут жа была надрукаваная яго прамова на гэтым мерапрыемстве (хоць i са скарачэннямi), якая заканчвалася апiсаннем сцэны пасля яе: «Пры гэтых словах, прамоўленых узнёслым, поўным узрушання голасам, прамоўца, залiты слязьмi, апусцiў галаву, а калi праз хвiлiну ўзняўся i падняў вочы дагары, яго аблiчча свяцiлася радасцю падзякi Найлiсцiвейшаму Госпаду». Адразу трэба зазначыць, што «Нацыянальная газета» была адзiнай, што апiсвала Тавянскага ў такiх узнёслых тонах. Усе астатнiя аўтарытэтныя выданнi эмiграцыi («Белы Арол (Orzeł Biały), «Трэцi Травень (Trzeci Maj)», «Польскi Дэмакрат (Demokrta Polski)») ацэньвалi ўсё мерапрыемства i заключную сцэну значна больш скептычна [30]. Аднак пратавянiсцкая скiраванасць «Нацыянальнай газеты», закладзеная яго галоўным рэдактарам, з’яўлялася своеасаблiвай бомбай запаволенага дзеяння, якая ранней цi пазней павiнна была выбухнуць. Падстаўдля гэтага было некалькi. Па-першае, сам Плятэр заўжды быў схiльны да традыцыйнага каталiцтва. Нават у першым нумары «Газеты» ў раздзеле, дзе абвяшчалася палiтычная праграма новага выдання, сцвярджалася: «Каталiцкую рэлiгiю мы лiчым самай галоўнай падставай польскай нацыi, стойкасць у ёй — гарантыяй нацыянальнага iснавання» [31]. Тавянскi жа з самых першых сваiх выступленняў пачаў разыходзiцца па некаторых пазiцыях з каталiцкай традыцыяй i ў эмiграцыi разам са сваiмi прыхiльнiкамi заслужыў сабе сталую рэпутацыю «ерэтыка» [32]. Па-другое, Плятэр на працягу ўсяго часу эмiграцыi з’яўляўся не толькi выдаўцом, але i палiтычным дзеячам. Таму сувязь, хоць i ўсяго толькi праз тон яго газеты, з сектай Тавянскага, якая пераважнай большасцю эмiгрантаў успрымалася негатыўна i ўвесь час служыла аб’ектам для крытыкi i насмешак, кiдала цень на яго палiтычную рэпутацыю. Усё гэта вымусiла Плятэра вырашыць двухсэнсоўнасць сiтуацыi праз змену рэдактара «Газеты» i кардынальнае змяненне яе адносiнаў да тавянiзму. Як пiсаў шмат гадоў пазней сын Мiцкевiча Уладзiслаў, «Уладзiслаў Плятэр i гэтае выданне зацягнуў у хор, што праклiнаў Мiцкевiча» [33]. 1 красавiка 1843 г. у Плятэра адбыўся сход, прысвечаны абмеркаванню ўчынка Тэафiла Мiрскага [34] i напiсанню пратэстацыйнага адраса, у якiм удзельнiчаў i Мiцкевiч [35]. Ён выступiў з эмацыйнай прамовай, у якой абараняў вучэнне Тавянскага. Усё мерапрыемства было апiсанае ў другiм нумары за трэцi год выхаду «Газеты» (№ 105 ад 6 красавiка 1843 г.), i змяненне яе тону ўжо становiцца вiдавочным. Артыкул «Пра цяперашнi рух розумаў» прысвечаны амаль выключна крытыцы вучэння Тавянскага. Пачынаючы з гэтага часу i да канца выхаду «Газеты» на яе старонках у светлых тонах будзе малявацца iншы прэтэндэнт на лiдарства ў духоўным жыццi эмiграцыi — Згуртаванне ўваскрэшанцаў (Zgromadzenie Zmartwychwstańców), якое свята трымалася каталiцкай традыцыi i за сваю адданасць каталiцтву нават заслужыла рэпутацыю «польскiх езуiтаў» [36]. У згаданым артыкуле пiсалася, што адзiн з уваскрэшанцаў, ксёндз Пётр Семяненка [37], якi азнаёмiўся з праграмным творам Тавянскага «Бяседа (Biesiada)», дзе ён выклаў асноўныя палажэннi свайго вучэння, i асабiста паразмаўляў з iм, «пераканаўся, што вучэнне Тавянскага цалкам супярэчыць вучэнню каталiцкай рэлiгii, што супярэчыць ад пачатку i да канца ўсiм догматам, ад першароднага граху i аж да вечных пакутаў. Супярэчыць Выкупленню, Таямнiцы Увасаблення, Боскасцi Хрыста, Уваскрэшанню целаў i Апошняму Суду». Таксама ў артыкуле згаданы i Мiцкевiч, якi публiчна «скардзiўся на тое, што “На цыянальная газета” лiчыць “ерэтыкамi” прыхiльнiкаў спадара Тавянскага» [38]. З гэтага часу адносiны памiж Плятэрам i Мiцкевiчам змяняюцца на непрыхаваную непрыязнасць, i адкрытая сварка памiж iмi застаецца толькi пытаннем часу. Да гэтага спрычынiўся i яшчэ адзiн крок Плятэра. У красавiку 1843 г. у двух нумарах «Газеты» выйшла «Бяседа» Тавянскага [39]. Тады яна ўжо мела факсiмiльнае выданне, аднак была прызначаная выключна для прыхiльнiкаў Тавянскага i распаўсюджання iм асабiста. Нi сам Тавянскi, нi хто-небудзь з яго секты нiколi не меў намеру выдаваць яе для ўсеагульнага азнаямлення. З пункту ж гледжання Плятэра, такая публiкацыя рабiлася не для прапаганды новага вучэння, а з зусiм адваротнымi мэтамi. Як пiсаў гiсторык Станiслаў Шпатанскi, «твор, настолькi цяжкi, як “Бяседа”, што ўводзiць думку ў зусiм iншыя сферы, пададзены сурова, без уступу i тлумачэнняў, назаўжды адвярнуў эмiграцыю ад Тавянскага» [40]. Безумоўна, падобныя дзеяннi Плятэра не маглi не выклiкаць у Мiцкевiча самую негатыўную рэакцыю. Паэт быў вядомы сваёй эмацыянальнасцю, як негатыўнай, так i пазiтыўнай, i для канчатковага разрыву памiж амбiцыйнымi дзеячамi неабходны быў толькi штуршок. 3 траўня 1843 г. Гiсторыка-лiтаратурнае таварыства, як заўжды ў гэты дзень, святкавала чарговую гадавiну прыняцця Канстытуцыi 3 траўня 1791 г. На ўрачыстым паседжаннi з гэтай нагоды ў Польскай бiблiятэцы прысутнiчалi i Плятэр, i Мiцкевiч, i менавiта тады адбылася сварка памiж iмi. Але адразу варта зазначыць, што яе апiсаннi ў розных крынiцах маюць адрозненнi. Валерыян Халхоўскi [41] ў лiсце да Iгната Дамейкі ад 9 траўня 1843 г. паказвае выпадак наступным чынам: «Нядаўна здарыўся скандал на святкаваннi 3-га траўня ў Польскай бiблiятэцы пад старшынствам Князя [Адама] Чартарыскага. Уладзiслаў Плятэр, сустрэўшы Мiцкевiча, падаў яму руку для прывiтання, але той рукi не падаў, пад нос пагразiў Плятэру, сцiснуў тросць i аблаяў, Плятэр адвярнуўся, таму як была вялiкая таўканiна ў зале i было немагчыма схавацца, але нiчога не адказваў» [42]. Аднак да апiсання Халхоўскiм акалiчнасцяў сваркi трэба ставіцца асцярожна, таму як ён сам не ўдзельнiчаў у святкаваннi i пiсаў, верагодна, атрымоўваючы звесткi з другiх цi трэцiх рук. Газета «Польскi дэмакрат» абмежавалася толькi некалькiрадковым сказам пра тое, што «ў дзень 3-га траўня на публiчным паседжаннi Лiтаратурнага Таварыства спадар Мiцкевiч зусiм неэстэтычна пакрыўдзiў спадара Уладзiслава Плятэра i пагражаў яму кулаком» [43]. «Нацыянальная газета, выдавец якой удзельнiчаў непасрэдна ў гэтых падзеях, таксама не магла прамаўчаць пра здарэнне. 6 траўня выйшла падрабязнае апiсанне паседжання, дзе крытыкаваўся не толькi Мiцкевiч, але i Адам Чартарыскi [44]. Артыкул падаваў змест выступлення Мiцкевiча, у якiм пераважалi, безумоўна, матывы вучэння Тавянскага, i заканчваўся фразай: «Скончыўшы сваё выступленне, спадар Мiцкевiч адразу пакiнуў сход». I нi слова пра лаянку Мiцкевiча i пагрозы. Праз пяцьдзясят гадоў пасля падзей Уладзiслаў Мiцкевiч, якi ствараў бiяграфiю бацькi, у значнай ступенi абапiраючыся на сведчанні сучаснiкаў, пiсаў, што пасля свайго выступлення, калi Мiцкевiч пакiдаў паседжанне, «Граф Уладзiслаў Плятэр стаў перад дзвярыма, жадаючы абавязкова ўцягнуць яго ў дыскусiю. Мiцкевiч, адсоўваючы яго, прамовiў: “Прэч мне з дарогi!”», i дадаваў, што «некаторыя са сведкаў гэтай сцэны ручалiся, што ў нецярплiвага Мiцкевiча вырвалася слова “блазан”» [45]. Як бы ні адрознiвалiся памiж сабой апiсаннi згаданага здарэння, усiх iх яднае адно: памiж Плятэрам i Мiцкевiчам адбыўся разрыў адносiнаў. Безумоўна, Плятэр, як абражаны, не мог не адказаць на абразы. У згаданым артыкуле «Нацыянальнай газеты» разам з апiсаннем паседжання значная частка прысвечана крытыцы тавянiзму ў цэлым i Мiцкевiча, як яго прыхiльнiка, у прыватнасцi. «Газета» не асаблiва стрымлiвала сябе ў выразах: «Гэтая прамова спадара Мiцкевiча пераконвае нас у думцы пра яго сённяшнюю памылковую веру… Дастаткова прывесцi некалькi думак, каб пераканацца ў iлжывым i згубным кiрунку, якi ўяўляны майстар надаў Мiцкевiчу: з каталiка i паляка зрабiў з яго ерэтыка i славянiна [46]. У гэтай акалiчнасцi мы бачым новы доказ, наколькi слабая ў некаторых земляках каталiцкая вера, калi любы сакратар [47] можа вывярнуць яе» [48]. Пасля разрыву адносiнаў Плятэр i Мiцкевiч яшчэ доўга працягвалi ўзаемную перапалку. «Нацыянальная газета» ўвесь час i нават у апошнi год працягвала вострую крытыку як тавянiзму, так i Мiцкевiча. Асаблiва актыўна яна публiкавала падобныя артыкулы ў першыя некалькi месяцаў пасля сваркi — вiдавочна, словы Мiцкевiча балюча закранулi самалюбства графа Плятэра. Аднак потым публiкацыi на гэтую тэму з’яўляліся на яе старонках эпiзадычна. Пры гэтым Тавянскi i ўсе тавянчыкi выразна шаржуюцца, найбольшая ўвага аддаецца ўсялякiм iх дзiвацтвам i кур’ёзам, якiх, варта зазначыць, было нямала. Напрыклад, у артыкуле «Пра Тавянскага», перадрукаваным 3 чэрвеня 1843 г. з пазнанскай «Хатняй газеты (Gazety Domowej)», падрабязна апiсаны выпадак з адыходам ад вучэння Тавянскага аднаго з першых яго прыхiльнiкаў — паэта Антонiя Гарэцкага [49], якому прыпiсвалiся словы «д’ябальская справа» ў дачыненні да яго [50], а ў артыкуле «Дэкларацыя спрадара Мiцкевiча. — Прысяга тавянчыкаў» ад 22 сакавiка 1844 г. Мiцкевiч i ўсе тавянчыкi выстаўлены дзiвакамi i сектантамi [51]. Артыкул «Тавяншчына» (№ 206 ад 15 сакавiка 1845 г.) на асобе Мiцкевiча спыняўся больш падрабязна: «Трэба ведаць, што Тавянскi ў сваiх навучаннях стараўся трапляць у слабы бок таго, каго хацеў перавярнуць, “казытаў” злы дух, якi лiчыў пануючым у кандыдаце. Злым духам Мiцкевiча была непараўнальная ганарлiвасць, у яе ўдарыў Тавянскi, яе “казытаў” i хутка зрабiў з яго свайго сляпога прыхiльнiка, а хутчэй асацыянта i сумайстра. Так, Мiцкевiч з гэтага часу не размаўляў iнакш як тонам загадным, сцвярджальным, усёведным; дактрыну Тавянскага ён узяў у сваю апеку i сваiм iмём прыцягнуў да яе шмат людзей цiкаўных, што не маюць анiякай веры, анiякiх прынцыпаў нi ў рэлiгii, нi ў палiтыцы» [52]. Мiцкевiч, са свайго боку, таксама адказваў Плятэру, вобраз якога ў словах паэта далёкi ад станоўчага. Сярод эмiгрантаў у Парыжы было вядома яго выказаванне: «Чаму ж наракаюць на нязгоду эмiграцыi? Хiба ж уся эмiграцыя не згаджаецца, што Пац [53] дабрасумленны, а Плятэр дурны?» [54]. Пасля ўсяго сказанага варта зрабiць адну агаворку. Хоць вобраз Мiцкевiча на старонках «Нацыянальнай газеты» амаль заўжды негатыўны, але ёсць i пэўныя выключэннi. Мiцкевiч па-ранейшаму застаецца жывым класiкам польскай лiтаратуры, i гэтая заслуга за iм безумоўна прызнаецца. Нават самая негатыўная крытыка часта суправаджаецца спачуваннем, што вялiкi паэт трапiў пад дрэнны ўплыў. Напрыклад, у № 204 «Газеты» ад 12 красавiка 1845 г. пiсалася: «…асуджаючы цяпершнiя iмкненнi i дзеяннi аўтара “Валенрода”, мы вельмi любiм ранейшага паэта». У гэтым жа артыкуле «Газета» нават у пэўнай ступенi выступiла ў абарону Мiцкевiча. Разбiраючы памфлет супраць яго «Мiцкевiч — Пра польскую лiтаратуру (Mickiewicz — De la litterature slave)», «Газета», у цэлым негатыўна ставячыся да ананiмнага памфлетыста, на яго абвiнавачанне «Мiцкевiч цяпер молiцца, на каленях слухае iмшу…» адказвае: «Яшчэ нiкому не прыходзiла да галавы, нават французскiм энцыклапедыстам, абвiнавачваць каго-небудзь у тым, что ён молiцца» [55]. Варта таксама згадаць i яшчэ адзiн цiкавы факт. Нягледзячы на сварку i ўзаемную непрыязнасць памiж паэтам i выдаўцом, на працягу 1843 г. у «Нацыянальнай газеце» ў якасцi дадатка да кожнага нумара працягвалi выходзiць тэксты лекцый Мiцкевiча курса першага года. Растлумачыць гэта можна абавязкамi газеты перад сваiмi чытачамi. Як у канцы другога года выхаду, так i на працягу трэцяга (канец 1842 — пачатак 1843 г.) яна рэгулярна друкавала паведамленнi пра намер выдаваць лекцыi i збiрала падпiску на iх. У выпадку спынення друку лекцый давялося б вяртаць грошы падпiсчыкам. Магчыма выказаць меркаванне, што i пасля разрыву адносiнаў Плятэр i Мiцкевiч маглi бачыць адзiн аднаго на розных публiчных эмiграцыйных мерапрыемствах: яны абодва ўваходзiлі ў склад Гiсторыка-лiтаратурнага таварыства i мелi нямала агульных знаёмых. Аднак невядома нiводнага выпадку, калi б яны сустракалiся сам-насам дзе-небудзь i калi-небудзь. Падобныя сваркi ў эмiграцыi не былi рэдкасцю, тым больш у Мiцкевiча. Напрыклад, у 1848 г. былi разарваны часова адносiны з яго шматгадовым выдаўцом i сябрам Яўстахам Янушкевiчам [56], а ў 1851 г., на гэты раз стала, з сябрам i калегам па стварэннi Польскага легiёна ў Iталii Мiхалам Ходзькам [57]. Аднак рэдка калi сваркi набывалi настолькi востры характар, што станавiлiся прадметам для доўгачасовых публiкацый, а iх удзельнiкi публiчна сыходзiлi да непрыкрытых абраз. Гэтая сварка можа таксама паслужыць прыкладам таго, у наколькi складаных маральных умовах знаходзiлiся эмiгранты, калi эстэтычныя канцэпцыi i догмы з лёгкасцю разбiвалi плён доўгагадовага супрацоўнiцтва. Дадатак I
|
niab@niab.by | |||