Дзяніс Васільевіч Лісейчыкаў
галоўны архівіст аддзела ІПС
Метрычныя кнігі уніяцкіх цэркваў Беларусі XVIII ст.: асаблівасці складання і захавання
(апублікавана ў зборніку матэрыялаў канферэнцыі «Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі: гісторыя і сучаснасць», прысвечанай 70-годдзю НГАБ)
Адным з асноўных накірункаў душпастырскай дзейнасці уніяцкіх цэркваў Беларусі (як, безумоўна, і храмаў іншых канфесій) была, кажучы сучаснай мовай, рэгістрацыя актаў грамадзянскага стану. Да яе ліку адносілася фіксацыя нараджэнняў, шлюбаў і пахаванняў парафіян. Гэта праца не заўсёды вялася скаардынавана, таму ў складанні і захаваніі метрычных кніг уніяцкіх цэркваў ёсць свая спецыфіка.
Практычна не захавалася метрычных кніг уніяцкіх цэркваў раней за пачатак XVIII ст. Самая ранняя, якую нам ўдалося адшукаць, датуецца 1716 г. (царква ў в. Лысіца Наваградскага пав.)1
Безумоўна, метрыкі пры цэрквах вяліся яшчэ са старажытнасці. Напрыклад, ёсць звесткі аб тым, што ў архіве Менскай царквы Уваскрасення Божага паводле стану на 1819 г. захоўвалася 15 тамоў метрычных кніг пачынаючы з 1650 г.2
Але рэгулярнае вядзенне метрык на той час практычна не кантралявалася, усё залежала ад дбайнасці святара. Першы заканадаўчы акт аб метрычных кнігах уніяцкіх цэркваў быў прыняты толькі ў 1667 г. На 17-й кангрэгацыі базыльянскага ордэна ў Вільні была прынята пастанова аб абавязковай наяўнасці «метрык хрышчэнняў і шлюбаў» пры кожным кляштары3. Адносна да парафіяльных цэркваў гэтая пастанова пачала дзейнічаць толькі з 1674 г., з моманту ўзыходжання на пасаду новага мітрапаліта – амбітнага і энергічнага рэфарматара Цыпрыяна Жахоўскага. Цікава, што абавязковая наяўнасць метрычных кніг аб пахаваннях доўгі час не агаворвалася. Гэта тлумачыцца тым, што пахаванне не адносіцца да ліку сямі хрысціянскіх сакрамантаў (таінстваў). Нічога канкрэтнага пра ўзор складання метрык гэтага часу невядома – не захавалася ніводнага асобніка такога кшалту канца XVII – пачатку XVIII ст.
Другі этап упарадкавання вядзення метрычных кніг пачаўся ў гады мітрапаліцтва Льва Кішкі (1714-1728 гг.) Пасля далучэння да уніі праваслаўных Перамышльскай (1692 г.), Львоўскай (1700 г.) і Луцкай (1702 г.) епархій перад царкоўным кіраўніцтвам паўстала праблема уніфікацыі абраднасці і справаводства. Дзеля гэтай мэты ў 1720 г. ў г. Замосце каля Любліна быў скліканы адмысловы сабор іерархіі вышэйшага і сярэдняга звяна уніяцкай царквы.
У пастановах Замойскага сабора, у 10-м раздзеле «De parochis et parochiis» (Аб парохах і парафіях) было адзначана, што кожны святар павінен весці метрычныя кнігі чатырох тыпаў: хрышчэнні, шлюбы, адпяванні, а таксама «status et numerum animarum» (спісы парафіян – даслоўна «стан і колькасць душ»)4. У метрыках сярэдзіны і канца XVIII ст. часта можна сустрэць такія спісы. У Расійскай імперыі гэты від дакументаў атрымаў назву «спаведных ведамасцей» і адстаяў асобна ад метрычных кніг. Самы ранні спіс парафіян уніяцкай царквы, які ўдалося адшукаць, датуецца 1745 г. (царква ў м. Дукора Менскага пав.)5 У фондзе «Мінскі царкоўны гісторыка-археалагічны камітэт» (ф. 1502) маецца 108 метрык такога тыпу, якія датуюцца 1766 г. Гэта спісы парафіян уніяцкіх цэркваў Блонскага, Менскага, Ігуменскага і Пухавіцкага дэканатаў. З гэтых спісаў – 43 поўныя, г. зн. пададзеныя імёны і прозвішчы ўсіх гаспадароў, а ў адным спісе (царква ў в. Блужа Менскага пав.) пададзеныя нават імёны ўсіх членаў сям’і6.
Паводле пастановаў Замойскага сабора ў 1722 г. у друкарні Супрасльскага базыльянскага кляштара на старабеларускай мове была выдадзена кніга «Собрание припадков краткое и духовным особам потребное». Некалькі раздзелаў рэгламентавалі правілы хрышчэнняў і шлюбаў. У прыватнасці замацоўвалася больш вольная форма хрышчэння: дапускалася перастаноўка словаў, (асноўная форма «крещается раб Божий N во имя Отца, сотворившаго, и Сына, искупившаго, и Святаго Духа, освятившаго»), змена канчаткаў, пропуск словаў, паўзы падчас вымаўлення і інш. адступленні, якія не ўплываюць на змест і сэнс працэсу7. Раздзел 2 цалкам прысвечаны хрышчэнню. (Распісаныя абавязкі хросных бацькоў – кума і кумы. Колькасць хросных абмяжоўвалася двума, «абы при множестве кумов не множилося покревенство духовное, которое было бы прешкодою до стану малженскаго»). Дзеля справядлівасці трэба заўважыць, што на гэта патрабаванне святары практычна не звярталі ўвагі. Уводзіўся адзіны ўзор запісу ў метрычныя кнігі «Аз, иерей N, презвитер церкви N, року N, месяца N, дня N, окрестих в церкви N раба Божия N, рожденнаго от родителей N. Родителе крестныи при крещении были N». Паралельна з хрышчэннем магло адбывацца мірапамазанне (у польскамоўных дакументах bierzmowanie), але гэта было неабавязковым.
Часта разам з метрычнымі кнігамі падшываліся т. зв. «памінальныя сінодзікі» альбо па-старабеларуску «суботнікі». У іх заносіліся імёны асоб, якіх належала ўзгадваць падчас набажэнства. «Сінодзікі» складаліся з трох частак. У першую заносіліся імёны святароў гэтай царквы і іх блізкіх, у другі – імёны калятараў (патронаў), у трэці – імёны іншых людзей, якія ўнеслі ахвяраванні на царкву. Першыя два раздзелы ўяўляюць цікавасць у якасці крыніцы па генеалогіі, паколькі тут падаваліся прозвішчы і месца жыхарства, у трэцім, як правіла, пазначаліся толькі імёны. «Сінодзікі» маюць адну цікавую асаблівасць. Старабеларуская і царкоўнаславянская мова ў іх захаваліся да пачатку ХІХ ст. Прычым да канца XVIII ст. захавалася нават кірылічная графіка, пасля старабеларускія словы занатоўваліся лацінкай. Адзін з самых старажытных уніяцкіх сінодзікаў, якія захаваліся да нашага часу, належыць царкве ў м. Узда Менскага пав.8 Ён датуецца 1716-1750-мі гг.
Асаблівасцю справаводства уніяцкай царквы ў XVII-XVIII ст. было тое, што метрычныя кнігі вяліся ў адным асобніку. Часцей за ўсё яны захоўваліся пры тых жа самых цэрквах, і толькі зрэдку практыкавалася перадача метрык у дэканацкі архіў. Так, на захаванні ў НГАБ маецца вялікі комплекс метрык цэркваў былога Барысаўскага дэканата, якія былі перапісаны ў канцы XVIII ст. Арыгіналы не захаваліся, і мы маем у наяўнасці толькі гэтыя пазнейшыя копіі. З моманту далучэння беларускіх земляў у склад Расійскай імперыі законы новай дзяржавы распаўсюдзіліся і на справаводства уніяцкай царквы. Абавязковай стала практыка здачы адной копіі метрык у кансісторскі архіў. Таму асноўная маса уніяцкіх метрык мае ніжнюю храналагічную мяжу 1797-1798 гг.
Такім чынам, метрычныя кнігі уніяцкіх цэркваў XVIII ст. можна ўмоўна падзяліць на два тыпы:
1. Арыгінальныя. Захоўваліся ў царкоўных архівах.
2. Капійныя. Тут можна вылучыць чатыры падтыпы – копіі, зробленыя на ўзроўні царквы (іх вельмі мала, напрыклад метрычная кніга царквы ў в. Гутава Пінскага пав. 1730-1798 гг.9), на ўзроўні дэканата (напрыклад, копіі метрычных кніг Барысаўскага дэканата10), копіі, зробленыя на ўзроўні кансісторыі і нават духоўнай калегіі.
Вялікі комплекс метрычных кніг Ашмянскага, Лідскага, Мазырскага, Мінскага, Навагрудскага, Пінскага, Пружанскага, Рэчыцкага, Слонімскага, Слуцкага пав. за 1719-1801 гг. захоўваецца ў 2-м вопісе фонда «Канцылярыі мітрапаліта грэка-уніяцкіх цэркваў у Расіі» РДГА ў Санкт-Пецярбурзе11. 4-ты вопіс фонда «Літоўская грэка-уніяцкая духоўная кансісторыя» ў ДГАЛ ў Вільні ўтрымлівае значную колькасць метрычных кніг уніяцкіх цэркваў Ашмянскага, Брэсцкага, Вілейскага, Гродзенскага, Дзісенскага, Зельбургскага, Кобрынскага, Лідскага, Новааляксандраўскага, Пружанскага, Свянцянскага і Слонімскага пав. за 1798-1839 гг.12
Асаблівасць капійных кніг палягае ў тым, што практычна ўсе яны складзены на польскай мове, нават тады, калі арыгінал быў, відавочна, на царкоўнаславянскай. Але, напрыклад, копіі метрык царквы ў в. Гутава Пінскага пав.13 да 1749 г. занатаваны транслітам – царкоўнаславянская мова лацінскай графікай.
Арыгінальныя метрычныя кнігі першай паловы XVIII ст. складаліся як на царкоўнаславянскай, так і на польскай мовах. Царкоўнаславянскай мову можна назваць даволі ўмоўна. Як правіла, назвы населеных пунктаў і імёны ўласныя падаваліся па-беларуску: Паўлюк, Янка, Змітрук і інш. Тое ж самае можна сказаць і аб польскай мове метрычных кніг. Пасля канца 1740-х гг. ужо практычна не сустракаецца метрычных запісаў, складзеных па-царкоўнаславянску.
У 1798-1799 гг. былі спробы перавесці справаводства уніяцкай царквы на расійскую мову. За гэты перыяд можна сустрэць даволі шмат метрык, складзеных па-расійску. Але пачынаючы з 1799 г. яны зноў занатоўваліся па-польску. Асабліва шмат расійскамоўных метрык за гэтыя два гады чамусьці па Барысаўскім павеце.
Да іншых цікавых асаблівасцей вядзення метрычных кніг уніяцкіх цэркваў можна аднесці тое, што нягледзячы на прыняты ў Рэчы Паспалітай грыгарыянскі календар, ўсе яны вяліся паводле календара юліянскага. Зрэшты, гэты факт не павінны здзіўляць – практычна ўсё уніяцкае справаводства (стаўленыя граматы, пратаколы візітацый, пастановы епархіяльных сабораў, распараджэнні мітрапалітаў і інш.) вяліся паводле юліянскага календара. Аб гэтым лішні раз сведчаць малазаўважныя скарачэнні пасля датаў ва уніяцкіх дакументах – vs (veterisstili – лацінск. старога стылю) альбо wsk (wedlugstaregokalendarza – польск. паводле старога календара).
Да асаблівасцей, якія хутчэй падобныя на святарскія «дзівосы», можна аднесці той факт, што запісы аб хрышчэнні дзяцей святара рабіліся каліграфічным почыркам з элементамі мастацкага аздаблення, падобная сітуацыя была і з запісамі аб пахаванні самога святара. Запісы аб незаконнанароджаных дзецях часта рабілі «дагары нагамі» альбо павернутымі на 90°. На вокладках метрычных кніг некаторыя святары рабілі «метрычныя запісы» аб нараджэнні жарабятаў на ўласнай стайні14.
Стан захаванасці метрычных кніг уніяцкіх цэркваў XVIII ст. пакідае жадаць лепшага. Асабліва шмат складанасцей узнікае з-за таго, што яны могуць сустракацца ў фондах самых розных устаноў. Паспрабуем разгледзець прычыны гэтай з’явы.
Пасля далучэння беларускіх земляў да складу Расійскай імперыі ў 1795 г. усе уніяцкія епархіі акрамя Полацкай былі скасаваны. Таму тыя метрычныя кнігі, якія захоўваліся ў архівах Пінска-Тураўскай, Уладзімірска-Берасцейскай, Кіеўска-Віленскай епархій і іх сурагацый (намесніцтваў) патрапілі ў самыя розныя месцы.
З 1798 г. пачаліся чарговыя рэформы структуры кіравання уніяцкай царквой. Была адноўлена Берасцейская епархія (у яе складзе асобная адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на Піншчыне, кіраваная дапаможным пінскім епіскапам). У 1810 г. аднавіла сваю дзейнасць Віленская епархія (цяпер пад назвай Літоўска-Віленскай), тэрыторыя якой была зменшаная ў параўнанні з былой Кіеўска-Віленскай да дзвюх з паловай соцень парафій. У 1828 г. абедзве гэтыя епархіі зноў былі скасаваны і на іх месцы ўтворана Літоўская епархія з цэнтрам у м. Жыровічы, частка Літоўска-Віленскай епархіі (Бабруйскі, Барысаўскі, Ігуменскі і Мінскі пав.) ў тым жа 1828 г. была далучана да епархіі Полацкай (якая з 1828 г. стала насіць назву Беларускай).
Усе гэтыя працэсы самым кепскім чынам адбіліся на напаўненні кансісторскіх фондаў метрычнымі кнігамі. Менавіта дзякуючы гэтым пастаянным рэформам мы можам знайсці метрычныя кнігі уніяцкіх цэркваў у фондах і уніяцкіх, і каталіцкіх, і праваслаўных установаў. І не толькі ў НГАБ альбо НГАБ у Гродне. Вялікі комплекс метрычных кніг беларускіх уніяцкіх цэркваў маецца ў гістарычных архівах Вільні і Санкт-Пецярбурга (аб якіх гаварылася вышэй), невялікая колькасць патрапіла нават у архівы Любліна, Львова і Кіева.
Вялікую шкоду справе захаванасці комплекса метрычных кніг нанёс пажар 1812 г. у Полацку. У выніку яго амаль цалкам загінуў архіў Полацкай духоўнай кансісторыі. Былі страчаныя дакументы па гісторыі цэркваў не толькі Віцебскай, але і Магілёўскай і часткі Менскай губ. Менавіта таму ў нас практычна не захавалася дакументаў па гісторыі уніяцкай царквы ў гэтым рэгіёне раней за 1812 г. Толькі невялікая частка кансісторскага архіва, якая ў гэты час знаходзілася ў Вільні, пазбегла знішчэння. Зараз разрозненыя дакументы з гэтай часткі захоўваюцца ў фондзе Беларускай і Мінскай духоўных кансісторый ў НГАБ, і Холмскай духоўнай кансісторыі ў Дзяржаўным архіве ў г. Любліне.
Больш за тое. Вялікая колькасць няўведзеных у навуковы ўжытак метрычных кніг уніяцкіх цэркваў XVIII ст. захоўваецца ў тым жа НГАБе, але ў фондах асобных касцёлаў і каталіцкіх дэканатаў, а таксама Магілёўскай і Мінскай каталіцкіх духоўных кансісторый. Напрыклад, у фондзе Пінскага францішканскага касцёла ў працэсе ўдасканалення вопісаў была адшукана метрыка Пінскай кафедральнай царквы за 1785-1790 гг.15 У фондах каталіцкіх дэканатаў трапляюцца вопісы, амаль цалкам складзеныя з метрычных кніг уніяцкіх цэркваў (Бабруйскі, Зарэчна-Пінскі, Ігуменскі, Рагачоўскі16 дэканат і інш.) Сярод шэрагу неапісаных справаў Беларускай духоўнай кансісторыі была знойдзена метрычная кніга царквы ў м. Стоўбцы Менскага пав. 1746-1782 гг.17 У фондзе Магілёўскай каталіцкай духоўнай кансісторыі знайшліся метрычныя кнігі царквы ў м. Езярышча Гарадоцкага пав. 1776-1794 гг.18 Асобныя метрыкі XVIII ст. у якасці экспанатаў былі ўзяты ў музей Менскага царкоўна-археалагічнага камітэта, як, напрыклад метрычная кніга царквы ў в. Засулле Менскага пав. 1750-1782 гг. 19
Шмат новых знаходак метрычных кніг уніяцкіх цэркваў абяцае даць запланаванае ў аддзеле інфармацыйна-пошукавых сістэм удасканаленне фондаў рэлігійных установаў каталіцкай царквы.
Такім чынам, XVIII ст. было перыядам упарадкавання вядзення метрычных кніг ва уніяцкай царкве. У гэтым накірунку царкоўнаму кіраўніцтву ўдалося дамагчыся значных поспехаў: была ўніфікавана форма запаўнення метрык, рэгламентаваны абавязкі святароў і кумоў, быў наладжаны сталы кантроль за вядзеннем гэтага важнага для душпастырскай працы віду дакументаў. Між тым, нестабільная палітычная сітуацыя, падзелы Рэчы Паспалітай, частая змена адміністратыўных межаў епархій і месцазнаходжання епархіяльных архіваў прывялі да таго, што вялікая колькасць метрычных кніг была проста фізічна знішчана, а частка была расцярушана па фондах розных установаў. Мэтаскіраваная праца па пошуку гэтых каштоўных дакументаў дазволіць узбагаціць нашы веды аб інтэнсіўнасці і характары душпастырскай дзейнасці уніяцкіх парафій у XVIII ст. Яна таксама дапаможа істотна паглыбіць генеалагічныя пошукі, якія, на жаль, часцей за ўсё абмяжоўваюцца храналагічнымі межамі ўваходжання Беларусі ў склад Расійскай імперыі.
1) НГАБ. – Ф. 136. – Воп. 13. – Спр. 1425.
2) НГАБ. – Ф. 3245. – Воп. 8. – Спр. 9. – Арк. 8 адв. (На сённяшні дзень захаваліся метрычныя кнігі гэтай царквы пачынаючы толькі з 1750 г.)
3) Археографический сборник документов, относящихся к истории Северозападной Руси, издаваемый при Управлении Виленскаго Учебнаго Округа. - Т. ХІІ. – Вильна: Типография А.Г.Сыркина, 1900. – C. 100.
4) Павлович С.К. Опыт истории Замойскаго униатскаго провинциальнаго собора (1720 год). – Гродна: Губернская типография, 1904. –С. 190.
5) НГАБ. – Ф. 136. – Воп. 13. – Спр. 1123.
6) НГАБ. – Ф. 1502. – Воп. 1. – Спр. 9.
7) [Кішка Л.] Собраніе припадковъ краткое, и духовнымъ особомъ потребное. Имущее в себе Nауку о Сакраментахъ, о десяти Божїихъ Приказананяхъ, о Приказаняхъ Церковныхъ, и о Nауце Христїанской, съ выкладомъ Символа или Исповеданїя Веры Православныя Кафолическїя, съ выкладомъ Молитвы: Отче нашъ: и Богородице Дево: Такожде Nауку, како подобаетъ наставляти малыхъ или невежовъ в Веры Православной, содержащее.Супрасль, 1722. – С. 3 адв. – 4.
8) НГАБ. – Ф. 136. – Воп. 13. – Спр. 1064.
9) НГАБ. – Ф. 136. – Воп. 13. – Спр. 1294.
10) НГАБ. – Ф. 136. – Воп. 13. – Спр. 782, 787, 802, 930.
11) Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў у г. Санкт-Пецярбурзе. – Ф. 823. – Воп. 2. – Спр. 600-952.
12) Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы. – Ф. 634. – Воп. 4. – Спр. 1-339.
13) НГАБ. – Ф. 136. – Воп. 13. – Спр.1294.
14) НГАБ. – Ф. 136. – Воп. 13. – Спр. 1095.
15) НГАБ. – Ф. 592. – Воп. 4. – Спр. 5.
16) НГАБ. – Ф. 593, 736, 1234, 1245.
17) НГАБ. – Ф. 3245. – Воп. 7. – Спр. 2.
18) НГАБ. – Ф. 1781. – Воп. 36. – Спр. 79, 80.
19) НГАБ. – Ф. 1502. – Воп. 1. – Спр. 12.
