Да 155-годдзя з дня нараджэння акадэміка Я.Ф. Карскага

|

Карскі Яўхім Фёдаравіч (1860–1931) – філолаг-славіст, заснавальнік беларускага навуковага мовазнаўства i літаратуразнаўства, этнограф, фалькларыст, пaлеограф. Член-карэспандэнт (1901), акадэмік (1916) Пецярбургскай Акадэміі Навук, правадзейны член Інстытута беларускай культуры (Iнбелкульта) (1922), Чэшскай Акадэміі Навук (1929).

Яўхім Фёдаравіч Карскі нарадзіўся 20 снежня 1860 года (1 студзеня 1861 года паводле новага стылю) у в. Лаша Гродзенскага павета Гродзенскай губерні. У 1881 годзе скончыў Мінскую духоўную семінарыю. У 1881–1885 гадах вучыўся ў Нежынскім гісторыка-філалагічным інстытуце. У інстытуце пад кіраўніцтвам прафесара Р.Ф.Бранта Карскі напісаў сваю першую кнігу, прысвечаную гукавому ладу і марфалогіі беларускай мовы — «Обзор звуков и форм белорусской речи». Пасля заканчэння інстытута, Я. Карскі да 1893 года выкладаў рускую мову і літаратуру, а таксама царкоўнаславянскую мову ў 2-й Віленскай гімназіі. У 1893 годзе савет Кіеўскага ўніверсітэта прысудзіў Карскаму вучоную ступень магістра рускай мовы i славеснасці за даследаванні беларускай мовы – першая ў гісторыі дысертацыя па беларускім мовазнаўстве.

З 2 студзеня 1893 года Я.Карскі выкладаў у Варшаўскім універсітэце. З 1894 года прафесар, а з 1902 года дэкан гісторыка-філалагічнага факультэта. У 1905–1910 гадах Я.Карскі займаў пасаду рэктара Варшаўскага ўніверсітэта. У 1915–1916 гадах працаваў у Растове-на-Доне, з 1917 года прафесар Петраградскага універсітэта. У 1905–1917 гадах рэдактар «Русского филологического вестника».

У 1917 годзе Я.Карскі пераехаў у Мінск, дзе удзельнічаў у беларускім нацыянальным руху, з’яўляўся дэлегатам i ганаровым старшынёй Усебеларускагa з’езда 1917 года. 3 1918 года прафесар Мінскага педагагічнага інстытута. У маі 1919 года Народны камісарыят асветы Літоўска-Беларускай ССР адхіліў Я.Карскага ад пасады прафесара Мінскага педагагічнага інстытута і ён быў арыштаваны надзвычайнай камісіяй.

У 1920–1921 гадах Я.Карскі з’яўляўся старшынёй арганізацыйнай кaмicii па адкрыцці у Мінску Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, удзельнічаў у распрацоўцы статута Інстытута беларускай культуры (Iнбелкульта). Аўтар артыкулаў па гісторыі беларускай літаратуры i культуры у беларускім перыядычным друку.

Летам 1921 года Я.Карскі назаўсёды пераехаў у Петраград, дзе быў адным з арганізатараў акадэмічнай навукі, членам праўлення i прэзідыума Акадэміі Навук, дырэктарам Музея антрапaлогіі i этнаграфіі, супрацоўнікам універсітэцкага Навукова-даследчага інстытута, рэдактарам «Известий Отделения русского языка и словесности» Расійскай Акадэміі Навук. Удзельнічаў у Першым міжнародным кангрэсе славянскіх географаў і этнографаў (Прага, 1924). У 1926 годзе наведаў з навуковай камандзіроўкай Польшчу, Чэхаславакію, Югаславію. З 1927 годзе стаў ахвярай вострай палітычнай крытыкі ў газетах «Звязда» і «Правда». Яго членства ў АН СССР было пастаўлена пад пытанне. У верасні 1930 года Я.Карскі быў раптоўна зняты з пасады дырэктара Музея антрапалогіі і этнаграфіі. Аднавіцца на ранейшых пазіцыях так і ня здолеў. 29 красавіка 1931 году ён памёр і быў пахаваны на Смаленскіх праваслаўных могілках у Ленінградзе.

Я.Карскі актыўна супрацоўнічаў з беларускімі фалькларыстамі i этнографамі П.В.Шэйнам, М.Я. Нікіфароўскім, Е. Р. Раманавым, падтрымліваў першыя беларускія выдавецтвы, газету «Наша ніва», навукова-літаратурны гурток студэнтаў Пецярбургскага універсітэта. Перапісваўся з Я.Купалам, Я.Коласам, М. Гарэцкім, С.Некрашэвічам, І.Замоцiным, Я.Хлябцэічам, М.Шчакаціхіным.

Аўтар больш за 700 прац па славістыцы, беларусістыцы i русістыцы, у т.л. даследаванняў па гісторыі беларускай мовы, дыялектaлогіі, фaльклоры, этнаграфіі, гісторыі беларускай літаратуры і інш. Падрыхтаваў «Праграму для збору асаблівасцей беларускіх гаворак» (1897 i 1916). У запісах фальклорных твораў («Беларускія песні с.Беразавец Навагрудскага павета Мінскай губерні»,1884–1885, «Беларускія песні в.Навасёлкі-Затроцкія Віленскай губерні Троцкага павета», 1889) дакладна перадаў асаблівасці мясцовых гаворак. Аўтар даследаванняў па гісторыі рускай i ўкраінскай моў, славянскай палеаграфіі («Славянская кірылаўская палеаграфія», 1928). Выдаваў старажытныя помнікі гicторыі i літаратуры («Лаўрэнцьеўскі летапіс», «Руская праўда»). Праца Я.Карскага «Беларусы» (тамы 1–3, 1903–1922, у 7 выпусках) найвышэйшае дасягненне еўрапейскай славістыкі канца 19 – пачатку 20 стагоддзяў, фактычна энцыклапедыя беларусазнаўства. На аснове глыбокага, комплекснага параўнaльна-гістарычнага абагульнення фактычнага матэрыялу навукова абгрунтаваў нацыянальную самабытнасць беларусаў як самастойнага славянскага народа, які стварыў сваю багатую i арыгінальную культуру. У томе 1 «Уводзіны да вывучэння мовы i народнай славеснасці» (Варшава, 1903, Вільня, 1904) даследаваў паходжанне беларускага народа. Прарадзімай славян Карскі лічыў Палессе (басейн Прыпяці, верхняга Нёмана i ніжняй Бярэзіны), вызначыў час фарміравання беларускай народнасці (XIII–XV ст.), сцвярджаў, што ў аснову беларускай народнасці ляглі плямёны дрыгавічоў, радзімічаў i крывiчоў, прыйшоў да высновы, што беларусы былі аўтахтонамі на сваіх землях. Акрэсліў этнічныя межы беларускага народа, даў этнаграфічную карту Беларусі пачатка 20 стагоддзя, асвятліў важнейшыя этапы гісторыі беларускай мовы, яе спецыфічныя асаблівасці i ўзаемасувязі з рускай, украінскай, польскай, літоўскай i іншымі мовамі, вызначыў асноўны фонд рукапісаў i помнікаў пісьменства беларускага паходжання. У томе 2 «Мова беларускага племені» (выпускі 1–3, 1908–1912) абгрунтаваў вучэнне пра гукавы i граматычны лад старабеларускай i сучаснай беларускай мовы ў яе народнадыялектнай i літаратурных формах. Том 3 «Нарысы славеснасці беларускага племені» складаецца з 3 выпускаў.

У сваіх даследаваннях Карскі паспяхова развіваў прынцыпы культурна-гістарычнай школы, зрабіў значны ўклад у многія галіны гістарычных ведаў, у т.л. у спецыяльныя гістарычныя навукі — крыніцазнаўства, палеаграфію, археаграфію. Навуковая спадчына Карскага не страціла сваёй значнасці да сённяшняга дня, яна з’яўляецца асновай для далейшай распрацоўкі беларусазнаўства. Сваю бібліятэку ў 1922 годзе Карскі перадаў Беларускаму дзяржаўнаму ўніверсітэту, якая была часткова страчана ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Зараз кніжныя зборы Карскага зберагаюцца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі. Частка асабістага архіва Я.Карскага захоўваецца у Санкт-Пецярбургскім аддзяленні Архіва Расійскай Акадэміі Навук.

На радзіме Я.Карскага ў в. Лаша ў 1964 годзе ў будынку сярэдняй школы быў адкрыты мемарыяльны музей. Яго імя носіць Гродзенская абласная бібліятэка.

У 2010 годзе ў час падрыхтоўкі да 150-гадовага юбілея з дня нараджэння акадэміка Я.Карскага у фондах Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі быў выяўлены шэраг цікавых дакументаў аб жыцці і дзейнасці знакамітага вучонага, некаторыя з якіх упершыпю уводзяцца ў навуковы ужытак.

Літаратура: Kicялёў Г.В., Скалабан В.У. КАРСКI Яўхім Фёдаравіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 4. – Мн.,1997. – С.127-128.