Некалькі гадоў таму вядучым палеографам Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі Г.М.Брэгерам [2] у справе «Дакументы на пераход і валоданне маёнткам Рута» [3] з фонда Наваградскага павятовага суда [4] была адшукана частка архіва маёнтка уніяцкіх мітрапалітаў Рута, які лічыўся страчаным.

Знойдзеная частка архіва складаецца прыблізна з дзвюх соцень дакументаў пачатку XVI – сярэдзіны XIX стст. Кожны дакумент суправаджаецца перакладам на расійскую мову, зробленым канцылярыстамі сярэдзіны ХІХ ст. Пераклад пададзены на асобных аркушах, якія падшытыя пасля арыгіналу. Да таго ж асобныя дакументы маюць пазнейшыя копіі (у тым ліку выпіскі з актавых кніг гродскіх і земскіх судоў аб іх актыкацыі).

Большая частка гэтых папер трапіла ў Наваградскі павятовы суд з былога архіва уніяцкіх мітрапалітаў, які захоўваўся ў Вільні. Згодна з рэестрам мітрапаліцкага архіва 1766 г., актыкаваным у Наваградскім земскім судзе ў 1768 г. [5], дакументацыя на маёнтак Рута і навакольныя фальваркі займала адно з самых важных месцаў і складала цэлыя 22 [6] фасцыкулы! (увесь мітрапаліцкі архіў на той час налічваў 190 фасцыкулаў).

Найбольш важнымі сярод новаадшуканых дакументаў з’яўляюцца тыя, што звязаны з прадстаўнікамі старажытнага шляхецкага роду Вельямінаў (альбо Вельямінавічаў). Гісторыя гэтага роду да сённяшняга дня вывучана мала. Ён згас у XVII ст., таму звестак аб жыцці і дзейнасці яго прадстаўнікоў захавалася зусім вобмаль. Апрача іншага, з масы новаадшуканых дакументаў XVI – XVII стст., на якіх маюцца аўтографы караля Жыгімонта ІІІ Вазы, канцлера Льва Сапегі і іншых прадстаўнікоў вышэйшых колаў Рэчы Паспалітай, вылучаецца сапраўдная «пярліна». Гэта ўласнаручны тастамент уніяцкага мітрапаліта Кіеўскага, Галіцкага і Усёй Русі Іосіфа Вельяміна-Руцкага. Каб ацаніць значнасць знаходкі гэтага дакумента, неабходна пачаць расповяд з біяграфіі яго складальніка.

Постаць Іосіфа (у свеце – Івана) Вельяміна-Руцкага займае адно з ключавых месцаў у гісторыі беларуска-літоўскага грамадства першай трэці XVII ст. Уніяцкі мітрапаліт, заснавальнік базыльянскага ордэна, выдатны палеміст і рэфарматар, ён здолеў вывесці «ўсходнюю» царкву Рэчы Паспалітай з сістэмнага крызісу, які назіраўся ў ёй у другой палове XVI – пачатку XVII стст. Асоба неадназначная, ён знаходзіў сярод насельніцтва «грэцкага абраду» як гарачых прыхільнікаў сваіх дзеянняў, так і зацятых супернікаў. Менавіта Руцкі распачаў працэс беатыфікацыі [7] забітага ў 1623 г. полацкага архіепіскапа Іасафата Кунцэвіча [8], стаўленне да якога яшчэ і сёння дзеліць гісторыкаў Царквы на два непрымірымыя лагеры. За літаратурнай палемікай Руцкага з полацкім праваслаўным архіепіскапам Мялеціем Сматрыцкім сачыла ўся эліта Рэчы Паспалітай. Яна здзейсніла вялікае ўздзеянне на развіцце беларускай культуры і лёсавызначальны ўплыў на міжканфесійныя адносіны ў краіне.

Негледзячы на тое, што вывучэнню біяграфіі Руцкага было прысвечана дастаткова прац [9], многія факты і акалічнасці яго жыцця дагэтуль застаюцца «белымі плямамі». Найперш гэта тычыцца паходжання Руцкага.

Большасць даследчыкаў сыходзіцца на тым, што род Вельямінаў паходзіць з тэрыторыі Маскоўскай дзяржавы. Дзякуючы недакладнай інтэрпрэтацыі прац сярэднявечных храністаў М. Стрыйкоўскага і А. Гваньіні ў гістарычнай навуцы на доўгі час замацаваўся міф аб тым, што Іосіф Вельямін-Руцкі быў сынам аднаго з двух маскоўскіх ваявод Вельямінавых, узятых у палон у ходзе Лівонскай вайны 20 верасня 1568 г. пад Улай, што на Полаччыне [10]. Пазней гэтае палажэнне было крыху падкарэктавана. Час з’яўлення Вельямінаў на беларускіх землях быў «адсунуты» на першую палову XVI ст. – неяк надта ж мала часу прыпадала на іх пераход з праваслаўя ў кальвінізм (у 1570-я гг. яны ўжо былі пратэстантамі). Аўтарытэтныя даследчыкі Ф. Галюшчынскі, А. Вялікі, П. Підручны выказалі меркаванне, што род Вельямінаў мог пражываць на беларускіх землях нават у XV ст. [11] Карані роду яны таксама выводзілі з тэрыторыі Маскоўскай дзяржавы.

Новаадшуканыя дакументы яскрава сведчаць, што Вельяміны (альбо Вельямінавічы) пражывалі на Наваградчыне ўжо ў канцы XV ст. Апрача ўсяго, архіў маёнтка Рута ўтрымлівае багаты матэрыял па генеалогіі сваіх уладальнікаў. Паколькі аб продках мітрапаліта невядома практычна нічога, разгледзім яго радавод падрабязней.

Большасць біяграфічных нарысаў аб Іосіфе Вельяміне-Руцкім пачынаецца з паведамлення таго факту, што ён быў сынам кальвініста Фелікса Вельяміна-Руцкага і яго жонкі Багумілы Корсак. Ніякай дадатковай інфармацыі – кім былі продкі таго Фелікса – не падаецца.

У выніку апрацоўкі новаадшуканых дакументаў аўтару гэтых радкоў удалося скласці генеалагічнае дрэва мітрапаліта Іосіфа. Яно налічвае пяць пакаленняў і выглядае наступным чынам:

Ад родавага маёнтка Рута [13], што знаходзіўся на тэрыторыі Наваградскага пав. Вялікага княства Літоўскага, Вельяміны (альбо Вельямінавічы) паступова пачалі называцца Вельямінамі-Руцкімі. Гэтая з’ява была тыповай для свайго часу. Паступова такія найменні пачалі пераважаць і нават выцясняць першапачатковыя родавыя прозвішчы. Трэба адзначыць, што ў пачатку XVI ст. існавалі яшчэ два роды Руцкіх з той жа самай мясцовасці – Кярстанавічы-Руцкія [14] і Куцэвічы-Руцкія [15].

Аб тым, што маёнтак належаў Вельямінам як мінімум з пачатку XVI ст., гаворыць ліст Фёдара Іванавіча Вельяміна аб продажы свайму брату Багдану Іванавічу часткі маёнтка Рута, які пан Фёдар называе «дзедзічным», г.зн. спадчынным [16]. Дакумент быў складзены ў г. Наваградку 5 сакавіка 7 індыкта [17]. Шляхам пераводу індыктыённага «візантыйскага» летазлічэння на сучасны каляндар, мы атрымліваем найбольш верагодны год напісання ліста – 1519. У перапісе войска Вялікага княства Літоўскага 1528 г. на тэрыторыі Наваградскага пав. пазначаны двое прадстаўнікоў роду – браты Багдан і Парфен Вельямінавічы [18]. Прычым у перапісе гаворыцца, што Багдан мае ўласных падданных і павінен выстаўляць са сваіх маёнткаў у войска аднаго вершніка, Парфен жа падданых не мае і мусіць ехаць на вайну сам.

На той час Рута не ўяўляла сабой нейкага цэласнага маёнтку – яе землі былі падзелены паміж мужчынскімі прадстаўнікамі Вельямінаў, Кярстанавічаў і Куцэвічаў. Значная, а да сярэдзіны XVI ст. большая, частка Руты знаходзілася ва ўладанні шматлікіх татарскіх сем’яў. Вядома, што ў 1531 г. наваградскі ваявода Станіслаў Гаштольд выдаў ліст, які «дазваляў продаж Руты на вечныя часы татарам» [19]. У новаадшуканых дакументах маецца столькі ўзгадак аб разнастайных кавалачках Руты, што цяжка разабрацца каму і калі які лапік зямлі належаў. Але паступова большая частка маёнтка пачала канцэнтравацца ў руках Багдана Іванавіча Вельяміна, прадзеда будучага мітрапаліта. Яму належыць роля «збіральніка» руцкіх земляў у адзінае ўладанне. Як адзначалася вышэй, у 1519 г. сваю частку маёнтка (коштам у 45 коп [20] літоўскіх грошаў) яму саступіў брат Фёдар, а ў 1537 г. – татары Ібрагім Міткевіч і Махмет Банкевіч (коштам у 220 коп) [21]. Пасля смерці Багдана (каля 1540 г.) маёнтак нядоўгі час быў зноўку падзелены, гэтым разам паміж Багданавымі сынамі Міхнам, Захарыяшам і Алехнам. У 1545 г. яго большая частка чарговым разам канцэнтруецца ў адных руках – у дзеда будучага мітрапаліта, Захарыяша. Паміж 1556 і 1558 гг. Захарыяш памёр, пакінуўшы толькі аднаго нашчадка па мужчынскай лініі – Шчаснага [22], якому застаўся сабраны продкамі маёнтак. Апошняе значнае ўзбуйненне Руты адбылося пры ім у 1584 г. [23] У 1587 г. Шчасны склаў тастамент [24]. Ён дае нам каштоўную інфармацыю – у ім пададзены імёны ўсіх дзяцей пана Шчаснага. Гэта сыны Ян (Іван), Крыштаф [25] і Андрэй, пазначаныя як «недорослые», а таксама дочкі Анастасся і Ганна. З тэксту гэтага тастаменту робіцца вядомым і поўнае імя жонкі пана Шчаснага – Багумілы Ціханаўны Совіч-Корсак, а таксама той факт, што пасля смерці маці ў пана Шчаснага засталіся тры нявыдадзеныя замуж сястры [26]. Між іншым, пан Шчасны агаворвае цікавыя ўмовы, паводле якіх пані Багуміла можа ўступіць у правы валодання маёмасцю: «естли на вдовем столцы седети будетъ, або не за голоту, але за ѡселого литвина замуж поидет» [27]. Сваіх сыноў, у тым ліку Івана, Шчасны загадвае выхоўваць «въ вере правдивои хрестиѩнскои зборѹ евангелицкого» [28]. Нарэшце, самыя цікавыя звесткі з гэтага дакументу – гэта азначэнне дакладнага ўзросту Шчаснавага сына Івана. Пачынаючы апавяданне пра сына, Шчасны піша: «А кгды сынъ мои Ѭнъ дваццат лет мети будетъ, которому тепер настал дванаццатыи годъ (…)» [29] Паколькі тастамент быў складзены 1 красавіка 1587 г., то вынікае, што будучы мітрапаліт нарадзіўся ў перыяд паміж 1 красавіка 1574 г. і 1 красавіка 1575 г., але дакладна не ў 1573 г., як гэта адзначана ў многіх навуковых працах. На жаль, не ўдалося ўстанавіць гады жыцця братоў і сясцёр мітрапаліта. Самая позняя ўзгадка аб Крыштафе Вельямінавічы-Руцкім датуецца 20 чэрвеня 1595 г. [30] Андрэй Вельямінавіч-Руцкі ўзгадваецца толькі ў названым тастаменце пана Шчаснага. У тастаменце ж мітрапаліта Іосіфа 1636 г. узгадваюцца толькі сёстры.

У верасні 1589 г. Шчасны разам са сваім дзядзькам Алехнам і яго сынамі Мікалаем і Іванам складае рэестр маёнтка Рута, згодна з якім дзве траціны маёнтка застаюцца ў руках Шчаснага, а адна траціна – у руках Алехны і яго сыноў [31]. У 1590 г. Шчасны памёр, пакінуўшы па сабе трох сыноў і дзвюх дачок.

У 1600 г. удава Шчаснага Багуміла Ціханаўна Корсак, што пабралася другім шлюбам з Марцінам Астаф’евічам Палонскім, разам з новым мужам выкупае трэцюю частку маёнтка Руты, якая належала Мікалаю Алехнавічу, у сваю ўласнасць [32].

Усе вышэйпералічаныя факты сведчаць аб тым, што Іван (у манастве – Іосіф) Вельямін-Руцкі нарадзіўся у другой палове 1574 г. (альбо пачатку 1575 г.), найбольш верагодна быў ахрышчаны паводле кальвінскага абраду, і належаў да шляхецкага рода, прадстаўнікі якога пражывалі на беларускіх землях і мелі тут уладанні як мінімум з канца XV ст.

Пры скрупулёзным вывучэнні тастаменту пільны даследчык заўважыць цікавую «нестыкоўку» з агульнапрынятымі ў біяграфіі мітрапаліта фактамі. Напрыканцы дакумента на кустодыі маецца яго асабістая пячатка. На ёй змешчана выява герба «Букраба» зменены [33]. Аб тым, што гэтая пячатка магла належаць толькі мітрапаліту Іосіфу, сведчаць геральдычная мітрапаліцкая шапка, якая знаходзіцца над полем герба на месцы рыцарскага шлему, і лацінскія ініцыялы «ІR» (Iosephus Rucki). Але, як вядома, у гістарыяграфіі XIX – XX стст. замацавалася думка, што Вельяміны карысталіся родавым гербам «Вуж». Цяжка сказаць, хто з гісторыкаў упершыню прыйшоў да такой высновы, але факт застаецца фактам, і гэтая інфармацыя вандруе з кнігі ў кнігу ўжо больш за сто гадоў [34]. Адбылося гэтак таму, што гербам «Вуж» карысталіся прадстаўнікі роду Рудскіх з Валыні. Не маючы перад сваімі вачыма адбіткаў асабістых пячатак Вельямінаў-Руцкіх, гісторыкі прыпісалі герб валынскіх Рудскіх Вельямінам. Гэтае памылковае меркаванне аказалася настолькі жывучым, што на яго не паўплывала нават грунтоўнае выданне эпісталярнай спадчыны Руцкага, здзейсненае ў 1956 г. у Рыме манахамі-базыльянамі Ф. Галюшчынскім і А. Вялікім [35]. У гэтым зборніку на старонцы 386 прыведзена выява асабістай пячаткі мітрапаліта Іосіфа, якую ён паставіў пад лацінскамоўнай версіяй свайго тастаменту – гэта той жа «Букраба» пад ужо знаёмай нам мітрапаліцкай шапкай.

Праводзячы параўнанне ўласніцкіх пячатак розных Вельямінаў XVI – пачатку XVII стст. на новаадшуканых дакументах, можна прасачыць эвалюцыю выяваў на іх асабістых гербах. Упершыню герб Вельямінаў у выглядзе «Букрабы» змененага змешчаны на пячатцы стрыечнага дзеда мітрапаліта Іосіфа Алехны Багданавіча пад 9 студзеня 1545 г. [36] Усе пазнейшыя пячаткі, у тым ліку і пячатка самога мітрапаліта Іосіфа, мелі менавіта такі выгляд. На больш ранніх пячатках прадстаўнікоў роду Вельямінаў адзначаныя крыху іншыя выявы. Пячатка Фёдара Іванавіча на дакуменце 5 сакавіка 1519 г. утрымлівае паўмесяц рагамі ўніз, усярэдзіне якога замест крыжа размешчана фігура ў выглядзе кірылічнай літары «П». На пячатцы яго брата Некраша Іванавіча ад 30 ліпеня 1513 г. маецца такая ж самая выява, але скіраваная не ўніз, а ў правы бок [37]. І, урэшце, на пячатцы таго ж Некраша Іванавіча ад 1520 г. замест крыжа і літары «П» змешчана абсалютна іншая геральдычная фігура, якая нагадвае асноўны элемент гербу «Радван» [38] – харугву ў выглядзе перагорнутай літары «Ш». Справа ў тым, што гербы, на якіх вар’іруюцца выявы паўмесяца з іншымі геральдычнымі элементамі, вельмі характэрныя для шматлікіх татарскіх родаў, якія пражывалі з пачатку XV ст. у ваколіцах Наваградка. Сімвал у выглядзе перагорнутай літары «Ш» з’яўляецца традыцыйнай геральдычнай эмблемай дынастыі Гірэяў і носіць татарскую назву «Тарак-Тамга» (ад татарскага «тарак» – грэбень) [39]. Практычна ў кожным дакуменце першай і другой трэці XVI ст. з адшуканага архіва маёнтка Рута фігуруюць прадстаўнікі татарскіх родаў – Банкевічы, Міткевічы, князі Кілдыяравічы, князі Кянкевічы (у тым ліку джалаірскі [40] харужы Банка Кянкевіч).

З вышэйпрыведзеных фактаў напрошваецца даволі сенсацыйная выснова – род Вельямінаў мог мець татарскія карані! Тое, што Вельяміны на пачатку XVI ст. з’яўляліся праваслаўнымі, яшчэ ні аб чым не гаворыць. Асіміляцыя татарскага насельніцтва ў Вялікім княстве Літоўскім ішла даволі паспяхова, і абсалютная большасць татарскіх родаў з цягам часу прыняла хрысціянства. У пачатку XVI ст. нават у многіх прадстаўнікоў джалаірскай харугвы імёны самыя што ні на ёсць хрысціянскія – Багдан, Захарыяш, Якуб, Алехна і інш. [41] І гэта ў тых, хто застаўся мусульманамі. Што ж ужо гаварыць аб асіміляваных родах! Магчымае татарскае паходжанне Вельямінаў ускосна пацвярджае і сам лёс архіва маёнтка Рута.

Не падлягае сумненню тое, што мітрапаліт Іосіф меў у сваім распараджэнні ўсе аналізуемыя намі дакументы. Прыдбаўшы ў 1603 г. Руту ў адзінаасобнае ўладанне, ён паклапаціўся аб захаванасці архіва, які пацвярджаў яго спадчыннае права на навакольныя землі. Эканамічныя справы, якія Руцкі вёў на працягу ўсяго жыцця, патрабавалі ад яго добрага знаёмства з адзначаным архівам. Апрача ўсяго гэта азначае, што мітрапаліт выдатна ведаў сваю генеалогію, прынамсі, да 5-га калена (гл. прыведзеную вышэй схему). Тое, што ён (адзін з самых адукаваных у краіне людзей) з лёгкасцю мог прасачыць і дакументальна пацвердзіць свой радавод, не выклікае ніякіх пярэчанняў. Між тым, яшчэ пры жыцці мітрапаліта, з падачы яго сябра і паплечніка Рафаіла Корсака пайшлі блукаць чуткі аб паходжанні Вельямінаў-Руцкіх ад выхадцаў з Маскоўскай дзяржавы баяр Вельямінавых. Міжволі напрошваецца пытанне: каму гэтыя чуткі былі выгадныя? Адказ можна знайсці, калі ўважліва азнаёміцца з дзейнасцю Іосіфа Вельяміна-Руцкага на пасадзе уніяцкага мітрапаліта. У гэтай дзейнасці вылучаюцца тры асноўныя «праекты»: стварэнне базыльянскага ордэна, місіянерская дзейнасць у Маскве пры двары цара Дзмітрыя І (пазней вядомага як Ілжэдзмітрый), стварэнне асобнай Кіеўскай уніяцкай патрыярхіі. Два апошнія з гэтых праектаў мелі на мэце аб’яднанне праваслаўных і уніяцкіх жыхароў Вялікага княства Літоўскага і Маскоўскай дзяржавы ў складзе новай, кіеўскай, патрыярхіі. Узначаліць новы цэнтр хрысціянства павінен быў ні хто іншы, як сам Іосіф Вельямін-Руцкі. У такой сітуацыі нават калі б не існавала легенды аб нашчадку маскоўскіх баяр, то яе варта было б прыдумаць. На наш погляд, менавіта гэта і зрабіў Рафаіл Корсак з маўклівай згоды свайго старэйшага сябра і патрона. Як вынікае з тэксту публікуемага тастаменту, пасля смерці Руцкага на Корсака ўскладаліся паўнамоцтвы па вядзенні эканамічных справаў і па захаванні ўсіх папер мітрапаліцкага архіва. У тастаменце агаворана, што пры ўзнікненні любых непаразуменняў неабходна звяртацца да епіскапа Корсака, які ведае ўсе падрабязнасці. Такім чынам, Руцкі паклапаціўся, каб дакументы не трапілі ў рукі старонняга чалавека, а легенда аб маскоўскім паходжанні Вельямінаў не была развеяна, што несумненна пашкодзіла б справе умацавання царкоўнай уніі.

Безумоўна, татарскае паходжанне Вельямінаў гэта ўсяго толькі праўдападобная гіпотэза. Але самая малая падстава на такое меркаванне, што непазбежна б узнікла ў любога чалавека пры знаёмстве з руцкім архівам, несла патэнцыйную небяспеку. Інакш кажучы, для палітычнай і рэлігійнай дзейнасці мітрапаліта Іосіфа змест названых дакументаў быў забойчым кампраматам. У варунках міжканфесійнай барацьбы і вострай літатаратурнай палемікі першай трэці XVII ст., калі апаненты нярэдка пераходзілі на асобы, інфармацыя з руцкага архіва мела б эфект бомбы, якая магла каласальна папсаваць рэпутацыю мітрапаліта Іосіфа. Гэта ж не жарты: збіральнік расколатай «рускай» паствы і галоўны апалагет уніі – нашчадак праклятых басурманаў!

Руцкі апынуўся закладнікам родавага архіва: ні знішчыць, ні актыкаваць большую яго частку у судах (як гэта рабіла амаль уся шляхта) ён не мог. Таму і вымушаны быў у многіх выпадках падтрымліваць аўру таямнічасці вакол уласнага імя і паходжання.

Да ліку «белых плям» біяграфіі Іосіфа Вельяміна-Руцкага можна з упэўненасцю аднесці і змест яго тастаменту. Справа ў тым, што выказ апошняй волі іерарха такога высокага рангу адыгрываў выключна важную ролю ў царкоўным жыцці. Вядомы прыклады таго, калі наступнікі мітрапалітаў утойвалі той ці іншы фрагмент тастамента, які быў невыгодным асабіста для іх [42]. Да нашага часу захаваліся аналагічныя тастаменты наступнікаў Руцкага, мітрапалітаў Рафаіла Корсака (18 жніўня 1640 г.) [43], Антона Сялявы (4 траўня 1651 г.) [44], Кіпрыяна Жахоўскага (1687 г.) [45]. А вось аб змесце тастамента Руцкага вядома зусім няшмат. У найбольш поўным зборніку рукапіснай спадчыны І. Вельяміна-Руцкага, выдадзеным у 1956 г. у Рыме манахамі-базыльянамі Ф. Галюшчынскім і А. Вялікім [46], апублікаваныя два тастаменты мітрапаліта. Абодва складзены ў Дзерманскім [47]манастыры 28 студзеня 1637 г. за некалькі дзён да смерці Руцкага [48]. Тэкст другога тастаменту (апублікаванага ў зборніку пад № 192) з’яўляецца дадаткам да першага і ўтрымлівае даручэнні каад’ютару мітраполіі Рафаілу Корсаку і іншым уніяцкім епіскапам. Першы тастамент (апублікаваны пад № 191) і ёсць той самы «асноўны» тастамент, які ўяўляе для сучасных даследчыкаў найбольшую цікавасць. Праблема палягае ў тым, што тэкст «тастаменту № 191» няпоўны. Як адзначылі самі складальнікі, большая яго частка – corruptus et illegibilis – сапсаваная і нечытэльная. Да таго ж абодва тастаменты складзеныя на лацінскай мове. А гэтая акалічнасць давала глебу для далёкасяжных высноў.

Першыя радкі «асноўнага» тастаменту цытуе ў сваёй працы вядомы беларускі гісторык першай паловы ХХ ст. Ф. Турук [49]. У патэтычным запале ён укладае лацінскія словы ў вусны канаючага уніяцкага мітрапаліта. Атрымаўся эфектны літаратурны прыём – галоўны уніят, які ўдае сябе захавальнікам «рускай» традыцыі, самы важны дакумент у сваім жыцці складае на лаціне. Гэтую выснову касуе знойдзены архіў маёнтка Рута.

Публікуемы намі тастамент з’яўляецца арыгіналам «тастаменту № 191» са зборніку Epistolae Josephi Velamin Rutskyj. Гэты дакумент захаваўся цалкам (у зборніку Ф. Галюшчынскага і А. Вялікага маецца ўсяго каля 20 % тэксту). Ён напісаны ўласнай рукой мітрапаліта, мае яго подпіс і асабістую пячатку. І, што самае важнае, ён напісаны па-беларуску! Дакумент датуецца 20 кастрычніка 1636 г. Месца складання – родны маёнтак мітрапаліта Іосіфа Рута. Відавочна, 28 студзеня 1637 г. за некалькі дзён да яго смерці манахамі Дзерманскага манастыра была зробленая лацінскамоўная копія, якая пазней патрапіла ў мітрапаліцкі архіў у Вільні [50].

У тастаменце Руцкі падводзіць своеасаблівыя вынікі сваёй дзейнасці. Так, у першых радках ён выказвае паслушэнства Рымскаму Папу Урбану VIII, адзначае, што той, хто не вызнае вяршэнства Папы, не будзе збаўлены. Гэта своеасаблівае пасланне «рускаму» народу Рэчы Паспалітай, зварот да праціўнікаў царкоўнай уніі. Далей Руцкі выказвае падзяку манаству чатырох каталіцкіх ордэнаў, якія здзейснілі найбольшую дапамогу ў рэфармаванні уніяцкай царквы і стварэнні ордэна базыльянаў: езуітам, кармелітам босым, дамініканцам і бернардзінцам. Вялікую частку тастамента, натуральна, займаюць пералічэнні грашовых кампенсацый служкам мітрапаліта, а таксама падрабязнасці маёмасных справаў са сваякамі, суседзямі і «дзелавымі партнёрамі». Сярод гэтых маёмасных справаў цэнтральнае месца займае перадача родавага маёнтка Вельямінаў-Руцкіх, Руты, ва ўладанне уніяцкіх мітрапалітаў. Гэты маёнтак застанецца ў мітрапаліцкіх уладаннях да 40-х гг. ХІХ ст. і будзе адной з асноўных крыніц дабрабыту наступнікаў Руцкага. Не забыўся Руцкі і на справу выхавання і адукацыі моладзі. Так, ён загадвае ўтрымліваць пры саборнай царкве ў Вільні школу з бясплатным харчаваннем для адукацыі «рускіх» клірыкаў, якія б «ѹчылисѩ ѩзыка латинского и иншыхъ наѹкъ, але жебы первеи речы рѹские умели». З гэтага вынікае, што «лацінскія» навукі для уніяцкага святарства мітрапаліт дапускае толькі пры наяўнасці «рускай» адукацыйнай асновы. Ён таксама выказвае занепакоенасць тым, што багатая шляхта амаль ніяк не падтрымлівае «рускую» царкву, забываючыся, што яна такая ж важная як і «лацінскі» касцёл: «иж справы церкви н(а)шое Рѹское ѡт станов болшых або жадное помочы не мают, або мало ѩкую, а пред сѩ ѡдна то Божаѩ церков».

Сваім душапрыказчыкам мітрапаліт прызначае Рафаіла Корсака, без прысутнасці якога ён не дазваляе нават пахаваць сваё цела. Корсаку ж даручаецца і ўсё мітрапаліцкае справаводства.

У момант напісання тастаменту яго аўтару было 62 гады – вельмі сталы на тыя часы ўзрост. Апошнія гады свайго жыцця Руцкі цяжка хварэў. Аб гэтым лішні раз сведчаць памылкі з адміністрацыйнай прыналежнасцю населеных пунктаў, якія згадваюцца ў тэксце. Такія памылкі ён дапускае двойчы (гл. публікуемы тэкст). Мітрапаліт скардзіцца на слабую памяць – пры ўзгадцы аб сваіх ранейшых тастаментах ён ўдакладняе «если добре помню», на кепскі зрок – аб працы з дакументамі кажа, што «самъ през себе з затрудненемъ слабыхъ ѡчу своих перегледалъ».

Тастамент складзены на чатырох аркушах паперы фарматам 19Х32 см. Колер паперы ад жаўтаватага да шэра-карычневага. Папера пашкоджаная, у многіх месцах пацёртая і спарахнелая. Аркушы маюць філіграні ў выглядзе герба «Трубы» зменены (т.зв. «Радзівілаўскія Трубы»). Згодна з каталогам Э. Лаўцявічуса [51] папера была выраблена на Віленскай паперні ў 1636 г., г.зн. у год складання тастаменту.

На ўсіх аркушах маюцца пазнейшыя польскамоўныя інскрыпцыі, зробленыя, відавочна, канцылярыстамі мітрапаліцкага архіва ў XVIII ст. Перадаваць тэкст інскрыпцый мы палічылі немэтазгодным – яны ўяўляюць сабой кароткі пераклад на польскую мову зместу асноўных палажэнняў тастаменту.

Публікацыя арыгінальнага тэксту тастамента уніяцкага мітрапаліта Іосіфа Вельяміна-Руцкага дазваляе праліць святло на апошнія месяцы жыцця гэтага выдатнага рэлігійнага і культурнага дзеяча беларуска-літоўскіх зямель. Непаўторнасць жывой мовы аднаго з самых адукаваных людзей Вялікага Княства Літоўскага дае магчымасць паглядзець на тагачасны палітычны і рэлігійны расклад у краіне яго вачыма, адчуць сам дух той эпохі.

Тастамент уніяцкага мітрапаліта Кіеўскага, Галіцкага і Усёй Русі Іосіфа Вельяміна-Руцкага [52]. 20.10.1636. Маёнт. Рута Наваградскага пав. Арыгінал. Старабеларуск. мова.

[арк. 955] Во имѩ Ѡтца и С(ы)на и С(вѩ)того Д(у)ха, С(вѩ)тое Жывоначалное и Неразделимое Троицы. |

Иѡсифъ Вельѩмин Рутскии, митрополита Киевскии, Галичскии и Всеѩ Руси, | симъ ѡстатнее воли моее писмом ѡзнаимую иж в вѣре С(вѩ)тои Кафтоличе|скои, а в послушенстве вселенского архиереѩ Папы Рымского Ѹрбана Ѡсмого [53] | и наступниковъ его ѹмираю, и так верѹю и готуючысѩ пред Страшныи Суд | Божыи, перед всимъ светом вызнаваю иж кто в сполечности церкви рымское | не ест, тот не бѹдет збавен. Дѹшу мою в руки Творца и Ѡдкѹпителѩ ее ѡтдаю | и ѹпадаючы пред Маестатом Его Божским молюсѩ благоѹсердию его, дабы | не по множеству грех моих, но по велицеи своеи м(и)л(о)сти, м(и)л(о)стивыи был душы моеи. | Тых, которые пры смерти моеи бѹдут, пилне прошѹ, жебы сѩ старали выслат | зараз до его м(и)л(ости) ѡтца Рафаила Корсака [54], еп(и)с(ко)па Пинского и коадютора митрополии, | до всих их м(и)л(остеи) еп(и)с(ко)пов, до всих монастыров нашых мужских и женъских, | до инных законов набоженства рымского, честных ѡтцовъ и возлюбленное брати нашое, | а мѩновите до тых, которые мѩ прыпѹстили до ѹчастництва заслуг своихъ, | ѩко то ѡтцов езѹитовъ [55], ѡтцов кармелитов босых [56], ѡтцов доминиканов [57] и ѡтцовъ | бернадынов [58]. А просим их жебы то чынили за душѹ мою, што чынит звыкли за тыхъ, | которых до сполечности заслуг своих прыимуют. Тые ж ѡтцове и братѩ моѩ, на тот | часъ пры мне бѹдѹчаѩ, тожъ ѡзнаимити мает чотыром брацтвам, то ест конкгрекга|цыи Преблагословенное Дѣвы Марыи ѹ ѡтцов езѹитов, Рожанца ѹ ѡтцовъ до|миниканов, Паска С(вѩ)т(ого) Францышка ѹ ѡтцов францышкановъ и бернадыновъ, Шкаплера | ѹ ѡтцов кармелитовъ босых, так же тежъ брацтвом Пречыстое Б(огороди)цы рѹскимъ | в Вилни, Новагородку, в Минску и в Володимирѹ будѹ#1145;чым и иншым местцомъ и людѩм | набожным, кому бы розѹмели, нехаи ѡзнаимѩт и ѡ м(о)л(и)тву за дѹшу мою просѩт. | Тело мое, скоро прыедет его м(и)л(ост) ѡтец коадютор, жебы без ѡмешканѩ сховано | было. А нехаи старают жебы по всих церквахъ и костелах служба Божаѩ за | дѹшу мою ѡтправовала сѩ так в набоженстве латинскомъ, ѩко и в грече|ском, ѩлмужны [59] по всих шпиталѩх и ѹбогимъ по ѹлицах жебы даваны были, | студентом ѹбогим жебы ѡбед справленыи был и жебы каждому з них што [60] колвек | дано было, а можна ли если достат, кѹпит могѹт, чотки, то ест коронка на каждого | жебы кѹплены были, жебы смотрѩчы них прыпоминали собе молити сѩ за мене. | Челѩди моеи водлуг тестаменту в Холме [61] писаного, которыи, если добре помню, | ѡтданыи ест ѡт мене до рук его м(и)л(ости) ѡтца еп(иск)опа Пинского. А если бы ѡтданыи не был, | ѡпроч того, што на реестре пры том тестаменте рѹкою моею писанымъ зоставъ|лено бѹдет, каждому за полрока пры том, што ѹже заслужыл, заплачоно быт маетъ. || [арк. 955 адв.] А если бы не прышло до писанѩ реестрѹ, порѹчаю то баченю его м(и)л(ости) ѡтца еп(ископа) | Пинского, которыи ведает ѩко хто и ѩкъ давно служыл, а на того пилне прошу жебы | ѡсобливыи взгляд был, которыи не ѡтрываючысѩ служыл и ѹже болшъ служыти не | может, жебы в голоде и в нендзы не кончыл жывот свои. |

Стараючы сѩ ѩ жебы их м(и)л(о)стѩм наступником моим митрополитом в едности с(вѩ)тои с костелом рымским [62] бѹдѹчым прыбыло доходѹ на слушное выховане, потре|бы и выдатки их, которых есми сам досведчылъ, же под час великие и несподе|ваные нападали, записалом на вечност имене мое дедичное Рѹту [63], в повѣте Новго|родском [64] лежачое, з двема фолварками Тѹпалами [65] и Даниславовичами [66] так же з ин|шыми прыкуплѩми и з заставами [67], ѩко то на листахъ купчых и заставныхъ ѡпи|сано ест, которые иж зоставилом в волном шафункѹ [68] своим до смерти своеи не подавшы | ѹрѩдовне на митрополию, тое наступник мои по смерти моеи в посъсесию [69] | свою ѹрѩдовне брати мает. А иж тое жъ имене пред двадцатма лет записалъ есми | был на монастыр Виленскии С(вѩ)то(и) Жывонач(алнои) Троицы [70], не пѹщаючы ѡднакъ з держаня | своего, потом иж з болшым того монастыра пожыткомъ виделосѩ бысмо так мне, | ѩко и всему згромаженю законному в Фалимичахъ [71], маетности еп(и)с(ко)пии Луцкое [72], | на ѡн часъ собраному, ѹступиломъ монастырови помененому в тот же часъ | зараз фолварок на митрополию здавна фундованыи Свираны [73]. Маетности их Сви|ранскои ѡб межѹ прылеглыи держаня им подалом, которого аж до сих часов | в держаню и в спокоином ужываню мают, а в замену за тот фолварок митропо|лии имъ зараз поступленыи имене тое Рѹту, которое бы аж по смерти моеи им | належало, взѩломъ на митрополию, то ест на наступников моих митрополи|товъ, на што далом лист замены правне справлены и в Трыбунале Виленском [74] | в рокѹ 1635 прызналомѹ, што теж и конкгрекгацыѩ законнаѩ [75], котораѩ у ко|роткомъ часе потом в Вилни ѡтправовала сѩ, зезволенемъ всих згоднымъ утвер|дила и в фундуш так же признане имъ на Рѹту, ѡт мене даное, вернены мне ест, | толко потреба еще будет ѡт них писма правного, на врѩде прызнанаго, што если се | за жывота моего не станет наступник мои, по смерти моеи будет ли розѹмети быт | того потребу жебы сѩ| ѹчынило постарает сѩ. То теж наступникови моему нехаи ве|домо будет, иж ѩ по записаню Рѹты на монастыр, ѩко сѩ поменило прыкѹпи|лом два фолварки звыш реченые и на митрополию ѡбадва тые фолварки фундѹ|ючы з милости ку сестре своеи рожонои панеи Ганне Рутскои Мартиновои Тупалскои [76] | внеслом тры тисѩчы золотых полских на тые фолварки, которѹю тры тисѩчы | золотых тым писмом ѡстатнее воли моее ствержаю и прыхылѩючы сѩ | до тых записов, которые на тые фолварки ѹчынены сут такъ мети по смерти моеи, иж || [арк. 956] наступник мои митрополита, заехавшы маетност Рѹту и с тыми фолварками | мает помененои сестре взглѩдомъ трох тисѩчеи золотых записаных, по | трыста золотых полских на каждыи рок до смерти ее давати, а по смерти ее сы|нови ее Адамови Мартиновичу Тѹпалскому [77] то належати будет, а похочет ли ѡнъ | взѩти тую всю сумѹ п(е)н(ѩ)зеи тры тисѩчы золотых и на большыи ѩкии пожыток | свои ѡбернути, то повинен будет наступник мои митрополита тую всю сумѹ | до рук его ѡтдати без жадного запозву и затрудненѩ, а то под зарѹкою тое ж сѹ|мы трох тисѩчеи золотых ѡ што позвати емѹ волно будет настѹпника моего | до ѩкого бы хотел сѹдѹ и права, а тот суд на тых фолваркахъ ѡтправу ѹчынити мает. А поме|ненаѩ сестра моѩ и потомкове ее так до именя дедичного Руты, ѩко и до фолварковъ ку|пленых и прыкупленых, также и до заставныхъ, и нихто инныи жадного прысту|пѹ не мает и не бѹдет мочы вечными часы. Кгдыжъ то все ѡт мене на митро|полию надано ест вечными часы, што и тым ѡстатнее воли мое записом потвержаю. | А если бы сестра моѩ, або хто колвек именем ее за волею и ведомостю ее ѩкую | колвек трудност в том роспораженю моемъ чынити хотела або хотелъ, мѩнуючы | же зречене за посагъ ее ѹчынено не ест, теды тымо самым тратити мает тот цыншъ [78] | дожывотныи по трыста золотых взглѩдомъ трох тисѩчеи помененых, также и сын | ее Адам если бы ѩ до того ж ѩким колвек способом прывезал ѡтпадати маеть ѡт тых | трох тисѩчеи золотыхъ, ему ѡт мене записаных, а митрополита правом ѡборонит|сѩ и волным зостанет, то ест же ее, сестрѹ мою, дошол зѹполна посагъ не толко во|длуг тестаментѹ ѡтца моего, которыи пры иншыхъ справахъ на имене Рѹты и што | колвек до нее належыт, ест в заведываню ѹ иконома [79] митрополего ѡтца Евста|хиѩ Пешковского[80], але и добре болшъ того и взглѩдом того посагу, взѩтого ѡт нее, | записано ест еи ѡт малжонка ее п(а)на Мартина Тупалского имене Петрыковичы [81], в повѣте | Минскомъ [82] лежачое, выимуючы в третюю част имен своих, которые тот пан Тѹпалскии, | муж ее, на розных местцах на ѡн часъ мел, и ѡна, сестра моѩ, тым именемъ Пе|трыковичами диспоновала [83], записавшы правными записами так с(ы)нови, ѩко и | дочкам своим певные сумы п(е)н(ѩ)зеи, внесъшы их на тое жъ имене свое Петрыковичы | и четвертаѩ част Рѹты, с которое водлуг права еи и другои сестре моеи и ее рожонои | п(а)неи Настазыи Рутскои Василевои Юражынои [84] посаг и выправа быти мела не выно|сит так мною, ѩкъ тые ѡбедве сестры посагу взѩли, рахуючы Рѹту, ѩко ее ѡтец | наш держалъ и мне зоставилъ. А прыкупли мои сут до которых жаднаѩ сестра | права не мает и длѩ того старшаѩ сестра, помененаѩ Настазыѩ, зречене ѹчынила. | А што тепер тымъ писмом моим ест и с(ы)нови еи записую то не за посагъ, а ни з жа|дное повинности, але з милости своеи кѹ неи и с(ы)нови ее записую. И то так сѩ розумети мает, || [арк. 956 адв.] если за жывота своего еи або с(ы)нови ее тое сумы п(е)н(ѩ)зеи не ѡтдам и квитацы | ѡт него або ѡт нее не ѡдержѹ зараз теды по смерти моеи имене Рѹту и с фолвар|ками также и со всим тымъ, што до нее належыт, заехат мает д(у)ховенство нашое | Новгородское. Если бы его м(и)л(ост) ѡтецъ еп(и)с(ко)пъ Пинскии, коадютор митрополии, при|быти так прудко не моглъ и держати до прыездѹ его, а скоро прыедет, емѹ по|дати мает, чого жебы досмотрел ѡтецъ икономъ звыш реченыи, пильне прошу. | А з возным [85] заехавшы до книгъ [86] зараз же подат. |

В маетностѩх митрополих за консенсом [87] королѩ Его М(и)л(ости) ѹчынилом такое спорѩжене | видѩчы ѩ иж именье Шешолы [88] ѡт славное памѩти кнѩзѩ Константина Ива|новича Ѡстрогского [89] на митрополию фундованое за антецессоров [90] моих митро|политовъ, впрод Девочки [91], а потом Рагозы [92] за недозоромъ або незычливости | тых, которым то порѹчено было так в розерванье прышло под покрывкою ро|вного делѹ з инными ѹчастниками того именѩ, же дробными шматками ми|трополите досталосѩ, и далеко ѡдин шмат ѡт другого на колконадцат мил и в ро|зных поветех, где подчас болшъ росходѹ было нижъ прыходѹ, боронечы ѡт | жолнеров и правом з суседми чынѩчы, продалъ есми тые шматки розным | ѡсобом стану шлѩхецкого, што кому прылегло было на вечност и взѩл есми | сумму пѩтдесѩт тисѩчеи золотых польских, которѹю всю помененую сумму | далъ есми его м(и)л(о)сти Крыштофови Ходкевичови [93], каштеллѩнови на | ѡнъ час троцкому на имене его м(и)л(ости) Турец [94] в повѣте Новгородском лежачое певным | контрактомъ, ѩко то на листех ѡт его м(и)л(ости) мне даныхъ и признаныхъ ѡпи|сано ест, за которѹю суму жебы маетност ѩкаѩ вкупе на митрополию ку|плена была, мети хочу што жебы тымъ лацнеи до скутку прышло еѯекѹ|торми [95] тое справы мѩную и жебы длѩ милости Божое того сѩ не зб|ронѩли пилне прошу их м(и)л(о)стеи п(а)новъ превелебного в Бозе его м(и)л(ост) ѯендза | Юрѩ Тишкевича [96], бискупа Жомоитского, и его м(и)л(ост) ѡтца Антониѩ Селѩвѹ [97], архие|п(и)с(ко)па Полоцкого, а з стану свецкого велможного его м(и)л(ост) п(а)на Миколаѩ Трызнѹ [98], | подскарбего земского [99] Вел(икого) Кнѩзства Лит(овского), которых их м(и)л(о)стеи и повторе ѹни|жене прошу жебы наступнику моему митрополиту помочными быт ра|чыли ѩко бы таѩ сума ѡт его м(и)л(ости) п(а)на (каштеляна) виленского [100] всѩ сполна ѡдыскана | была, а за нее способомъ звышъ писанымъ имене на митрополию куплено. | А иж фундатор [101] того именѩ Шешол вложыл тежар на митрополиту, жебы | пры церкви собор(нои) Виленскои Пречыстое Б(огороди)цы [102] ховали [103] двух с(вѩ)щенниковъ и пры них диѩкона, ѩко то шыреи в фундѹшу так латинскомъ, ѩко и рѹском, | которые в монастыры Виленскомъ С(вѩ)тое Жывонач(алное) Троицы в схованю сут опи|сано ест, што хотѩ ж ѡт давных часовъ ховано не было, ѡднак же жебы на | сумненю моимъ то не зоставало наступника моего митрополита пильне прошу || [арк. 957] жебы с тых петидесѩти тисѩчеи золотых то, што ѡт десѩти тисѩчеи пожытку | прыходити будет абы зъ именѩ купленого доходовъ с пѩтое части два с(вѩ)щен|ники, третии диѩкон, ѹставник [104] и панамар пры церкви соборнои Виленскои ховани были | так же школа рѹскаѩ пры церкви соборнои жебы была и страва ѡбмышлена была | на двух клирыковъ руских, которые бы до школ ходили и ѹчылисѩ ѩзыка латинского | и иншыхъ наѹкъ, але жебы первеи речы рѹские умели, то ест речы церковные, с(вѩ)тымъ | ѡбовѩзком, жебы на стан духовныи пос(вѩ)тившысѩ на местца инных так диѩконов, ѩко и | с(вѩ)щенников церкви соборное Виленское наступовали любо то давных, которых на тот часъ | ест чотыры и мают опатренѩ свои, любо на фундацыю мою теперешнюю. А зычу того | велце жебы тые с(вѩ)щенницы и диѩкон, а поготовю клирыки, которых ѩ фундѹю а мож|на ли ѹставник и панамар безженными были и стол ѡбщыи мели, также и мешъ|кане длѩ них жебы збѹдованое было або ве дворе митрополим пры церкви С(вѩ)тое Б(огороди)цы | або напротивко церкви и двора на кгрунтахъ церковныхъ заплатившы будованѩ тым, | што сѩ на тых кгрунтах церковных побудовали, до того село Жеремец [105] на тую ж церковъ | С(вѩ)тое Пречыстое фундованое а ѡт мене коштом моимъ часовъ недавных ѡдысканое, въ повѣте Ѡршанскомъ [106] лежачое, належати будет также и даток вечныи зъ именьѩ Здете|ли [107], в повѣте Слонимском [108] лежачого, ѡт кн(ѩ)зеи их м(и)л(о)стеи Ѡстрогских [109] фундованаго и знову ѡтнѩ|того, што часовъ недавных правом ѡдыскалом и ѹже ѡт колку лет ѡт держачого того именѩ | тот доход идет, а на тот часъ ѡт мене с(вѩ)щенникови спаскому, которыи пры церкви соборнои | ве дворе митрополим мешкает на диѩка до далшого спорѩженѩ позволеныи ест. Наконец | част именѩ Шешолского фолварок Антакгребосты [110] названыи, где двор митрополи, до кото|рого вси тые частки ѡт мене проданые належали, стоит и пашнѩ дворнаѩ, ѩкую митрополи|та в том именю Шешолском мелъ зъ сеножатми и селцами прылеглыми тому дворови | въ ѡбрубе певном бѹдучыми ѩко то в листе коммисарскомъ ѡписано и ѡграничоно естъ, | а мѩновите селце Серкгутаны, а другое Бернутаны, Милюнишки, Кгалюнишки, Вимонты и Ви|монтеле [111] влок ѡселых и пустых трыдцат семъ, с которых подданых идет цыншу копъ [112] трыд|цат чотыры и гр(ошы) 24, дѩкло [113] жытом, ѡвсом, куры, гуси, ѩица, сено, дрова и робота водлуг | ѹставы ѡт мене даное, што на тот часъ в заставе было ѹ п(а)на Веиштера [114] и ѹ п(а)на Качанов|ского [115], а позволено ест ѡт мене выкупити слузе моему п(а)ну Адамови Козминскому [116], кото|рому если позволене будет на дожывоте ѡт ѡтца с(вѩ)того пры тому дожывотю зостават будет | а по жывоте его сума трохъ тисѩчеи золотых, в которых тот фолварок ѡт мене ѡсобом | помененым заставленыи ест с тое ж фундацыи моее теперешнее жоне и детем его ѡтдана | быти мает и так тот фолварок со всими прыналежностѩми своими пры тых служыте|лех церкви соборное Виленское ѡт мене тепер ново фундованых вечными часы зоста|вати мает, а жебы то порѩдне шло дозор их м(и)л(ос)тѩмъ наступником моим митрополи|том належати будет. До тое ж новое фундацыи моее належати мает и фундацыѩ кнѩ|зеи Пинских сорока куницъ зъ села Вида [117] на церковъ соборную Виленскую С(вѩ)тое Б(огороди)цы, ѡт них || [арк. 957 адв.] фундованаѩ. Которыи фундуш и конфирмацыѩ его межы справами митрополими ест | старалем сѩ ѹ кнѩжати Збаражского [118], старосты Пинского, жебы добрыми способами | без права досит ѹчынил, до чого здал сѩ быт склонным и икономъ его, але померли ѡни | и ничого сѩ не стало, потреба будет просити теперешнего п(а)на старосты, хотѩ ж бы и | ѹпевнити его же до жывота своего зажывати того будет, ѡ што все их м(и)л(о)стеи вы|шеи помененых а моих велце м(и)л(о)стивых п(а)нов, которыхъ и милости кѹ хвале Божои | и ласце ку собе добрем ест ведом ѹнижене прошу жебы за старанемъ и помочъю | их м(и)л(о)стеи до скутку прышло ѡт п(а)на Бога в нинешнем и в прышлом веце певнаѩ, а | неѡмылнаѩ заплата будет, а ѹ веков потомных вечнаѩ слава, а тым болшаѩ, иж спра|вы церкви н(а)шое Рѹское ѡт станов болшых або жадное помочы не мают, або мало ѩкую, | а пред сѩ ѡдна то Божаѩ церков и за тые дѹшы таѩ ж наидорожшаѩ кровъ Х(ристо)ва вы|лѩна ест и длѩ того великую заслугѹ мает ѹ п(а)на Б(ог)а, которыи коло нее працѹет имъ | болшъ ѡпѹщона и занедбана ест мало не ѡт всих.

Маетност, которую продають | и добрыи з нее пожыток может быт ведома ест его м(и)л(ости) ѡтцу архиеп(и)ск(о)пови По|лоцкому, ест тежъ и такѡи, которыи хочет дати грошеи иле досыть будет на вечност | только бы мелъ варѹнок на выдерженье тое сумы, только ж же таѩ маетность | тепер в заставе и мои теж п(е)н(ѩ)зи до двух лет даны сут, то ест до 1638 року его | м(и)л(ости) п(а)ну Виленскому. |

Речы рухомые, кони, возы, золото, серебро, цына [119], медь, грошы если ѩкие будут ѡбликги [120] | и все тое, што сѩ рѹхомою речю названо быт может, все тое икономъ з старшымъ слугою | наступникови моему доховат и ему ѡтдат мает, до чого жаден с кровных и блискихъ | права жадного не маеть и мети не может. Кгды ж ѹсе тое за доходы церковное спра|вовано ест, сребра, што ест на келихи, на ѡправу Евангелии и на иншые сосуды цер|ковные, также на рыпиды [121], которых серебреных нет тепер, и на кадилницу подоро|жнюю, а все тое в рызницы митрополеи до ѹжыванѩ на местцѹ и по дорогахъ | зостават мает. Ѡ долгах моих ѡтец иконом мои добре ведает, што пилне | прошу жебы вперед всих выдатковъ заплачоно было на ѹвольнене д(у)шы моее и кгды ж то до тыхъ же петидесѩт тисѩчеи золотыхъ в доход вечныи митрополитом прыло|жоно ест и то если бымъ сам за жывота своего того не заплатил, ѡ што сѩ старат. | П(а)ну Миколаю Бокееви [122] сто копъ ѡтдана быт мает, если я ее не ѡтдам, хотѩж не розумею жебым ему винен былъ, бомъ и справы продажы его именѩ его | Даниславовичъ [123] самъ през себе з затрудненемъ слабыхъ ѡчу своих перегледалъ, | сѹседови моему Иванови Куцевичови [124], которого две части именеица его Куцовичъ [125] | п(а)ну Каспору Керсновскому [126], подсудкови [127] Новгородскому, заставлено было, а за позволенемъ | дедича [128] самого ѡт мене выкуплено ест, также и третее части его некоторые нивки, такъ || [арк. 958] в моим держаню ѩко кѹ подданых моих сут прошу пилно жебы с тежаром д(у)шы моее | не было, кгды ж то ѹже не на моеи дѹшы, але на того, которыи то держати будет, | зостанет то певна иж до ѡсмидесѩтъ копъ заставы за што ми подданые по ѡсми | копъ на рок давали, прыдалом двадцат копъ, иншое давано ему на листки его, кото|рые сут ѹ ѡтца иконома, але не до всего ѡн знает сѩ, высадит бы приѩтелѩ штомъ | нѩ хотел, а заплатит ему вечност, а заплатившы пред се дати емѹ вольное на томъ | мешкане, на чом тепер мешкает, до смерти его, а то длѩ того, жебы по ним не влезъ | хто неспокоиныи выматок тои, с чого бы трудност могла быт. П(а)номъ [ІА]нухновичом [129] | прошу жебы дано сто золотых полских взглѩдом того, же родичы мои ѡт них дер|жали заставою сеножать, которую и ѩ чотыры лета держал, и то на ѹволненье | д(у)шы моее и если то не будет досит чыненемъ, нех будет ѩлмужною. А ѡгулом взглѩ|дом маетности если бы сѩ заставами ѩкими не слушными або ѩким колвек иншымъ | способом крывда кому стала, вси тые маетности, также грошы, которые побраломъ | за заставы, в досит учынене за то ѡтдалом част на митрополию, а част на монастыр | Виленскии и кѹпилом каменицѹ [130]. А въ ѡстатку нехаи ми пан Бог будет м(и)л(о)стивъ и ближние | мои еслим кого скрывдил або выступил противъ кому, жебы тежъ и имъ пан Богъ был | милостивымъ.

Писано в Рѹте все рѹкою моею властною. До чого пры печати моеи | и рѹку свою подписаломъ, просившы и иншых их м(и)л(о)стеи п(а)новъ приѩтелъ моихъ | ѡ прыложене печатеи и ѡ подписъ рук, которыхъ имена на подписах мѩнованы суть. | Лета от нарож(еня) С(ы)на Б(о)жого 1636 м(еся)ца ѡктебра 20 дня. | Іѡсифъ Вельѩмин Рутскии, митрополита | Киевскии и Всеѩ Рѹси. | Daniel Jeło Malinski [131] | (…) [132]| Ѹстне прошоныи печатар до то(го листѹ) | Грыгореи Воина [ІА]сенецкии [133], мечныи мозы(рскии), | рѹкою власною. | Ustnie proszony pieczętarz do tego | testamentu | Jan Chodynicki [134] ręką swą.

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 531, воп. 1, спр. 161, арк. 955 – 958 адв.

Cпасылкі:

1. Дадзены тэкст (а таксама яго пераклад на рускую мову разам з ілюстрацыямі) друкаваўся ў наступных выданнях: Лісейчыкаў Д.В. Мітрапаліт Іосіф Вельямін-Руцкі і яго тастамент // Асоба і час: Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 2. – Мн.: Лімарыус, 2010. – С. 33–49; Лисейчиков Д.В. Завещание митрополита Иосифа Вельямина-Рутского // Завещания униатских иерархов киевской митрополии XVII и XVIII вв. как пример религиозной культуры общества Речи Посполитой. - Люблин, 2013. – С. 47–73.
2. Аўтар выказвае шчырую падзяку Герману Максімавічу Брэгеру за магчымасць падрыхтаваць навуковую публікацыю па матэрыялах гэтай знаходкі.
3. Загаловак пададзены паводле вопісу, складзенага 11 ліпеня 1940 г. архіўна-тэхнічным работнікам Мінскага абласнога архіва Сухаверкам.
4. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (далей НГАБ), ф. 531, воп. 1, спр. 161.
5. НГАБ, ф. 1774, воп. 1, спр. 3, арк. 884 – 999 адв.
6. Маёнтку Рута з прылеглымі фальваркамі (Тупалы, Бабнева, Даніслававічы, Куцавічы) адпавядаюць фасцыкулы з 64 па 85. Да таго ж у разглядаемай справе маюцца дакументы з фасцыкула 118 «Інвентары мітрапаліцкіх маёнткаў у Менскім ваяводстве».
7. Беатыфікацыя – прылічэнне памерлага да ліку блажэнных. Як правіла, папярэднічае працэсу кананізацыі – прылічэння да ліку святых.
8. Кунцэвіч Іасафат (1580 – 1623) – полацкі уніяцкі архіепіскап (1618 – 1623). Забіты праваслаўнымі жыхарамі г. Віцебска ў 1623 г. Бетыфікаваны Рымскім Папам Урбанам VIII у 1643 г., кананізаваны Рымскім Папам Піем ІХ у 1867 г.
9. Напрыклад: Жукович П.Н. Жизнеописание митр. Иосифа Вельямина Рутского, составленное митр. Рафаилом Корсаком, и сочинение Рутскаго об улучшении внутренняго строя униатской церкви // Христианское чтение. Август – сентябрь 1909. – С. 1089 – 1108; Турук Ф. Униатский митрополит Рутский // Журнал Министерства народнаго просвещения. – Часть LXII. – Март 1916. – С. 128 – 166; Саверчанка І. Апостал яднання і веры: Язэп Руцкі. – Мн., 1994.
10. Цыт паводле: Турук Ф. Униатский митрополит Рутский… С. 131 – 132.
11. Epistolae Metropolitarum Kioviensium / Ed. Theodosius T. Haluscynskyj, Athanasius G. Welykyj. – Romae, 1956. – Vol. 1. – P. IX – XII; Підручний П. Початки Василіанського чину и Берестейська унія // Берестейська унія та внутрішне життя Церкви в XVII столітті. Матеріали Четвертих «Берестейських читань». – Львів, 1997. – С. 97.
12. У 1578 г. узгадваецца як нябожчык.
13. Сёння – в. Дольная Рута Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. Рэспублікі Беларусь.
14. НГАБ, ф. 531, воп. 1, спр. 161, арк. 650.
15. Тамсама. Арк. 807.
16. Тамсама. Арк. 591.
17. Індыкт (індыктыён) – перыяд у 15 гадоў, які выкарыстоўваўся ў летазлічэнні беларуска-літоўскіх земляў да канца XVI ст. Пачатак выкарыстання 15-гадовага індыктыёну ў летазлічэнні быў пакладзены рымскім імператарам Канстанцінам Вялікім у 312 г.
18. Перапіс войска Вялікага княства Літоўскага 1528 года. Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кн. 523. Кн. Публічных спраў 1 // Падрыхт. А.І. Груша, М.Ф. Спірыдонаў, М.А. Вайтовіч; НАН Беларусі, Ін-т гісторыі. – Мн.: Бел. навука, 2003. – С. 63, 67.
19. НГАБ, ф. 1774, воп. 1, спр. 3, арк. 925.
20. Капа – адзінка ліку ў ВКЛ. Была роўная 60 штукам.
21. НГАБ, ф. 531, воп. 1, спр. 161, арк. 617-618.
22. Вельямін-Руцкі Шчасны – бацька мітрапаліта. Больш вядомы з выкарыстаннем лацінскага варыянту напісання яго імя – Фелікс.
23. НГАБ, ф. 1774, воп. 1, спр. 3, арк. 926.
24. Нашу публікацыю гэтай крыніцы гл.: Тастаменты шляхты і мяшчан Беларусі другой паловы XVI ст. (з актавых кніг Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі) / Склад. А.Ф.Аляксандрава, В.У.Бабкова, І.М.Бобер; Нац. гіст. архіў Беларусі. – Мн: Беларус. Энцыкл. імя П.Броўкі, 2012. – № 116 – 1587 г. красавіка 1. Рута. Тастамент пана Шчаснага Вельямінавіча Руцкага. – С. 540–546.
25. Між іншым, імёны даюць падставы меркаваць, што сыны Шчаснага, у тым ліку і Іван, пазначаны ў тэксце дакуменце як Ян, былі ахрышчаныя ўсё ж па кальвінскім абрадзе, а не па праваслаўным, як гэта прынята лічыць у навуковай літаратуры, прысвечанай жыццяпісу мітрапаліта Іосіфа.
26. НГАБ, ф. 531, воп. 1, спр. 161, арк. 744 адв.
27. НГАБ, ф. 531, воп. 1, спр. 161, арк. 744.
28. НГАБ, ф. 531, воп. 1, спр. 161, арк. 744 адв.
29. НГАБ, ф. 531, воп. 1, спр. 161, арк. 744 адв.
30. НГАБ, ф. 531, воп. 1, спр. 161, арк. 757.
31. НГАБ, ф. 531, воп. 1, спр. 161, арк. 666.
32. Тамсама. Арк. 789.
33. Букраба – прыватнаўласніцкі герб. На чырвоным полі залаты паўмесяц рагамі ўверх. Над ім – жоўты кавалерскі крыж. (У Іосіфа Веляміна-Руцкага – паўмесяц рагамі ўніз, таму герб носіць назву «Букраба» зменены).
34. Як вынік, нават у беларускамоўным і польскамоўным артыкулах Вікіпедыі, прысвечаных мітрапаліту Іосіфу, у якасці родавага герба размешчаны ўсё той жа «Вуж» (дата доступу: 03.08.2011)
35. Epistolae Josephi Velamin Rutskyj, metropolitae Kioviensis catholici (1613-1637) / Collegerunt adnotationibus illustrarunt et introductione auxerunt r.p. Theodosius T. Haluščynskyj – p. Athanasius G. Welykyj, Ordinis S. Basilii Magni. – Romae, 1956. (Аўтар выказвае шчырую падзяку старэйшаму навуковаму супрацоўніку Львоўскага аддзялення Інстытуту украінскай археаграфіі і крыніцазнаўства імя М.С. Грушэўскага Нацыянальнай Акадэміі навук Украіны Ігару Яраслававічу Скачылясу за прадастаўленыя копіі гэтага выдання).
36. НГАБ, ф. 531, воп. 1, спр. 161, арк. 627.
37. Тамсама. Арк. 612.
38. Радван – прыватнаўласніцкі герб. На чырвоным полі залатая царкоўная харугва з 3-ма канцамі з махрамі. Над ёй залаты кавалерскі крыж.
39. Думін С.В. Астрынскія // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. – Т. 1. – Мн., 1993. – С. 226.
40. Джалаірская харугва – родаплемянная група татар у ВКЛ. Уяўляла сабой нашчадкаў мангольскага племені джалаір. Паводле люстрацыі 1631 г. джалаірская харугва складалася з 74 дымоў у Віленскім, Наваградскім і Ашмянскім пав.
41. НГАБ, ф. 531, воп. 1, спр. 161, арк. 600, 617 – 618.
42. Пасля смерці мітрапаліта Гаўрыіла Календы ў 1674 г. яго наступнік Кіпрыян Жахоўскі доўгі час хаваў частку тастаменту, дзе нябожчык забараняў сваім наступнікам сумяшчаць пасаду мітрапаліта з пасадай протаархімандрыта базыльянскага ордэна (падрабязней гл.: Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси, издаваемый при управлении Виленскаго учебнаго округа (далей АСДСЗР). – Т. XII. – Вильна, 1900. – С. 182 – 183).
43. Российский государственный исторический архив, ф. 823, оп. 1, д. 707.
44. Там же. Д. 795.
45. Там же. Д. 1025.
46. Epistolae Josephi Velamin Rutskyj … S. 383 – 386.
47. Дзерманскі манастыр (сёння – тэрыторыя Украіны) – быў уключаны ў склад манастыроў ордэна базыльянаў пастановай 6-й кангрэгацыі ордэна 1 жніўня 1636 г. З’яўляўся фактычна уніяцкім з 6 чэрвеня 1627 г., з моманту патаемнага далучэння да уніі яго архімандрыта Мялеція Сматрыцкага.
48. Гэтая акалічнасць робіць сумнеўным той факт, што цяжка хворы Руцкі пісаў дакумент уласнаручна.
49. Турук Ф. Униатский митрополит Рутский // Журнал Министерства народнаго просвещения. – Часть LXII. – Март 1916. – С. 166. Турук спасылаецца на старонку 266 адварот рукапіснага зборніка, прысвечанага Іосіфу Вельяміну-Руцкаму з бібліятэкі Імператарскай Акадэміі Навук, які паступіў на захаванне ў 1902 г. пасля смерці аланецкага епіскапа Паўла Дабрахотава.
50. Аб гэтым ёсць узгадка ў рэестры архіва 1766 г., Гл.: НГАБ, ф. 1774, воп. 1, спр. 3, арк. 927.
51. Лауцявичюс Э. Бумага в Литве в XV – XVIII вв. Атлас. Вилнюс: Издательство «Минтис», 1967. – С. 34 (малюнак № 180).
52. Пры перадачы тэкста былі вытрыманы сучасныя археаграфічныя правілы. Раскрытыя скарачэнні пададзены ў круглых дужках (), вынасныя літары – курсівам. Пачатак новага радка адзначаны вертыкальнай рыскай |, пачатак новага аркуша – дзвюма ||. Лічбы, якія ў арыгінале дакумента пазначаны кірылічнымі літарамі, падаюцца ў выглядзе арабскіх лічбаў.
53. Урбан VIII (свецкае імя Мафеа Барберыні) (05.04.1568 – 29.07.1644). Рымскі папа (06.08.1623 – 29.07.1644). Найбольш вядомы дзякуючы таму, што ў гады яго пантыфіката адбыўся працэс над Галілеа Галілеем.
54. Корсак Рафаіл (свецкае імя Мікалай). 1595 (?) – 28.08.1640. Уніяцкі царкоўны дзеяч. Архімандрыт манастыроў: Віленскага Св. Тройцы (1625 – 1637 гг.), Ануфрыеўскага (1631 г.), Кобрынскага Спаскага (1632 – 1633 гг.), Жыдзічынскага (1637 – 1640 гг.). Протаархімандрыт базыльянскага ордэна (1626 – 1636 гг.). Пінска-тураўскі епіскап (1632 – 1637 гг.). У 1626 г. прызначаны каад’ютарам (памочнікам) мітрапаліта Іосіфа Руцкага. Апрача іншага, магчыма, з’яўляўся яго сваяком. Дзявочае прозвішча маці Руцкага Багумілы – Корсак.
55. Езуіты (саманазва Societas Jesu) – каталіцкі манаскі ордэн, утвораны ў 1534 г. (статут зацверджаны ў 1540 г.) Ордэн езуітаў быў узяты Руцкім за ўзор пры стварэнні базыльянскага ордэна. Члены ордэна езуітаў бралі ўдзел у ранніх кангрэгацыях (пасяджэннях кіраўніцтва) базыльянаў.
56. Кармеліты босыя (саманазва Ordo Fratrum Carmelitarum Discalceatorum Beatae Mariae Virginis de Monto Carmelo) – адзін з чатырох жабрацкіх каталіцкіх ордэнаў. Аддзяліўся ад ордэна кармелітаў у XVI ст. (статут зацверджаны ў 1593 г.) Ордэн кармелітаў босых Руцкі лічыў найбольш блізкім і падобным да манаства «рускай» царквы ВКЛ.
57. Дамініканцы (саманазва Ordo Fratrum Praedicatorum) – каталіцкі манаскі ордэн, утвораны ў 1214 г. (статут зацверджаны ў 1216 г.)
58. Бернардзінцы – распаўсюджаная ў Каралеўстве Польскім і ВКЛ назва ордэну францішканцаў-абсервантаў (саманазва Ordo Fratrum Minorum de Observantia) – каталіцкага манаскага ордэну, які вылучыўся ў асобную арганізацыю намаганнямі францішканіна Бернарда Сіенскага (адсюль і назва) у 1415 г.
59. Ѥлмужна (старабеларуск.) – міласціна.
60. У дакуменце памылкова шко
61. Холм (польск. Chelm) – горад у Рускім ваяводстве Каралеўства Польскага, цэнтр уніяцкай Холмска-Бэлзскай епархіі. Сёння – на тэрыторыі Рэспублікі Польшча.
62. Г.зн. уніяцкім мітрапалітам.
63. Рута – родавы маёнтак Вельямінаў-Руцкіх. Знаходзіўся на тэрыторыі Наваградскага пав. ВКЛ. Сёння – в. Дольная Рута Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. Рэспублікі Беларусь.
64. Наваградскі (Навагрудскі) павет – адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Наваградскага (Навагрудскага) ваяводства Вялікага княства Літоўскага ў XVI – XVIII стст. У яго межах знаходзіліся гг. Наваградак (Навагрудак) (цэнтр), Клецк, Ляхавічы, Нясвіж, Слуцк і прылеглыя да іх тэрыторыі.
65. Тупалы – вёска на тэрыторыі Наваградскага пав. ВКЛ. Сёння – в. Вялікія Тупалы Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. Рэспублікі Беларусь.
66. Даніслававічы (Бакееўшчына) – вёска на тэрыторыі Наваградскага пав. ВКЛ. Сёння не існуе.
67. Застава (старабеларуск.) – закладное ўладанне.
68. Шафунок (старабеларуск.) – кіраванне, распараджэнне.
69. Пасесія – уладанне (тут ужыта ў вузкім сэнсе – часовае ўладанне).
70. Віленскі манастыр Св. Тройцы быў заснаваны ў другой палове XIV ст. жонкай вялікага князя літоўскага Альгерда Ульянай. У 1596-1609 гг. прыналежнасць манастыра з’яўлялася аб’ектам спрэчак паміж праваслаўнай і уніяцкай іерархіяй. З 1609 г. зрабіўся адным з найгалоўнейшых уніяцкіх цэнтраў у ВКЛ. Першым уніяцкім архімандрытам (1609-1613 гг.) з’яўляўся Іосіф Вельямін-Руцкі. Супрацьстаянне уніяцкага манастыра Св. Тройцы і праваслаўнага манастыра Св. Духа (якія і геаграфічна знаходзіліся насупраць адзін аднога) на працягу амаль двух стагоддзяў увасабляла сабой супрацьстаянне уніяцтва і праваслаўя ў Вялікім княстве Літоўскім.
71. Фалімічы – маёнтак у Рускім ваяв. Каралеўства Польскага. Належаў Луцкім праваслаўным (з 1596 г. уніяцкім) епіскапам. Сёння – в. Фалімічы на тэрыторыі Валынскай вобл. Украіны.
72. Луцкая альбо Луцка-Астрожска епархія – аб’ядноўвала цэрквы Валынскага і часткова Рускага ваяв. Каралеўства Польскага. Негледзячы на тое, што луцкі епіскап Кірыла Цярлецкі быў адным з ініцыятараў заключэння Брэсцкай уніі ў 1596 г., за права валодання Луцкай кафедрай праваслаўныя і уніяты змагаліся цэлае стагоддзе. Канчаткова стала уніяцкай у 1702 г.
73. Свіраны – маёнтак на тэрыторыі Віленскага пав. ВКЛ. Знаходзіўся ва ўладанні уніяцкіх мітрапалітаў. І. Вельямін-Руцкі перадаў яго ва ўладанне Віленскаму манастыру Св. Тройцы (Гл. спасылку ніжэй). Сёння не існуе, на яго месцы – в. Савічуны (Savičiunai) Вільнюскага р-на Літоўскай Рэспублікі.
74. Трыбунал Вялікага княства Літоўскага – вышэйшы апеляцыйны суд ВКЛ. Створаны ў 1581 г. Сесіі Трыбунала – кадэнцыі – з 1588 г. адбываліся штогод у Вільні і папераменна праз год у Наваградку і Менску.
75. 6-я кангрэгацыя базыльянскага ордэна адбылася ў Вільні 21 ліпеня – 3 жніўня 1636 г. На 11-й сесіі (1 жніўня) была пацверджаная замена маёнтка Рута, які Руцкі папярэдне адпісаў Віленскаму манастыру Св. Тройцы, на маёнтак Свіраны. З гэтага часу Рута адыходзіла ва ўладанне уніяцкіх мітрапалітаў – наступнікаў Руцкага. Свіраны аддаваліся манастыру.
76. Вельямінаўна-Руцкая Ганна – родная сястра мітрапаліта Іосіфа. Выйшла замуж за ўладальніка суседняга з Рутай маёнтка Тупалы шляхціца Марціна Тупальскага.
77. Тупальскі Адам Марцінавіч – пляменнік мітрапаліта Іосіфа, сын яго сястры Ганны.
78. Цынш (чынш) (ад лацінск. census – перапіс) – грашовая рэнта, адна з асноўных форм феадальнай зямельнай рэнты – аброку.
79. Иконом (економ) – аканом, упраўляючы маёнткам.
80. Пяшкоўскі Яўстафі (? – каля 1650) – кіраўнік мітрапаліцкіх маёнткаў, у 1636-1650 гг. архімандрыт Гродзенскага Каложскага базыльянскага манастыра.
81. Петрыкавічы – маёнтак на тэрыторыі Наваградскага пав. ВКЛ. Сёння – в. Петрыкі Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.
82. Менскі (Мінскі) павет – адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Менскага (Мінскага) ваяводства Вялікага княства Літоўскага ў XVI – XVIII стст. У яго межах знаходзіліся г. Менск (Мінск) (цэнтр), мм. Івянец, Ігумен, Койданва, Лагойск, Плешчаніцы, Свіслач і інш. і прылеглыя да іх тэрыторыі. Мітрапаліт дапусціў апіску – Петрыкавічы знаходзіліся на тэрыторыі Наваградскага павету, побач з маёнткам Рута.
83. Диспоновать (старабеларуск.) (ад лацінск. dispono – расстаўляць, размяшчаць) – распараджацца.
84. Вельямінаўна-Руцкая Анастасся – родная сястра мітрапаліта Іосіфа. Выйшла замуж за шляхціца Васіля Юрагу.
85. Возны – судовы выканаўца.
86. Подат до книг – занесці ў актавыя кнігі земскага альбо гродскага судоў (т.зв. працэс актыкацыі – надання дакументу юрыдычнай сілы). Дадзены тастамент быў актыкаваны 7 красавіка 1637 г. у Наваградскім гродскім судзе. Але арыгіналы актавых кніг Наваградскага гродскага суда за 1637 г. не захаваліся.
87. Консенс (старабеларуск.) (ад лацінск. consensio – згода, адзінадумства) – дазвол, згода.
88. Шашолы – маёнтак у Віленскі пав. ВКЛ. У 1522 г. падараваны князем Канстанцінам Астрожскім (гл. спасылку ніжэй) праваслаўным кіеўскім мітрапалітам. Сёння – м. Шашолы (Šešuolai) Укмергскага р-на Літоўскай Рэспублікі.
89. Астрожскі Канстанцін Іванавіч (1460 – 11.09.1530). Князь, брацлаўскі і вінніцкі староста, троцкі ваявода, вялікі літоўскі гетман (1497 – 1530 гг.). Апякун праваслаўнай царквы ў ВКЛ.
90. Антецессор (старабеларуск.) (ад лацінск. antecedo – ісці наперадзе) – папярэднік.
91. Дзявочка Анісіфар (? – 1592 (1594?) – кіеўскі мітрапаліт (1579 – 1589 гг.). У 1589 г. канстанцінопальскі патрыярх Ерамія ІІ адхіліў яго ад пасады.
92. Рагоза Міхал (? – 1599) – кіеўскі мітрапаліт (1589 – 1599 гг.). У 1596 г. падпісаў акт Брэсцкай уніі.
93. Хадкевіч Крыштоф (? – 03.10.1652) – вялікі харужы ВКЛ (1611 – 1623 гг.), канюшы ВКЛ (1623 – 1633 гг.), троцкі (1633 – 1636 гг.) і віленскі (1636 – 1642 гг.) кашталян, віленскі ваявода (1642 – 1652 гг.), гарадзенскі, бабруйскі і крэўскі староста, беліцкі і вішнеўскі дзяржаўца.
94. Турэц – мястэчка ў Наваградскім пав. ВКЛ. Сёння – в. Турэц Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. Рэспублікі Беларусь.
95. Еѯекутор (экзекутар) – душапрыказчык.
96. Тышкевіч Юры (? – 1656) – жамойцкі каталіцкі епіскап. З 1649 г. віленскі каталіцкі епіскап.
97. Сялява Антоній (свецкае імя Анастасій) (1583 (?) – 1655 гг.) - уніяцкі царкоўны дзеяч. З 1622 г. архімандрыт манастыроў: Св. Тройцы ў Вільні, у Наваградку і Жыдзічыне. З 1624 г. полацкі архіепіскап. З 1639 г. генеральны вікарый Кіеўскай мітраполіі. У 1641-1655 гг. мітрапаліт Кіеўскі, Галіцкі і Усёй Русі. У дакуменце памылкова – Селявы.
98. Трызна Мікалай Рыгоравіч (? – 10.10.1640) – з 1608 г. слонімскі падкаморы. У 1623-1635 гг. кухмістр ВКЛ. У 1635-1640 гг. земскі падскарбі ВКЛ.
99. Земскі падскарбі – службовая асоба ў ВКЛ. У абавязкі ўваходзіла вядзенне ўліку крыніц дзяржаўных даходаў, збор і выдаткаванне дзяржаўнага скарбу, эмісія манет, прызначэнне мытнікаў і зборшчыкаў падаткаў, правядзенне рэвізій. З’яўляўся членам Сенату Рэчы Паспалітай.
100. Маецца на ўвазе той жа Крыштоф Хадкевіч (гл. спасылку вышэй), які ў 1636 г. з’яўляўся ўжо віленскім кашталянам.
101. Тут маецца на ўвазе князь Канстанцін Іванавіч Астрожскі.
102. Віленскі сабор Успення Багародзіцы быў заснаваны паводле фундуша князя Канстанціна Іванавіча Астрожскага ў 1522 г., які запісаў на яго ўтрыманне маёнтак Шашолы (гл. спасылку вышэй). Пры саборы знаходзіўся двор (рэзідэнцыя) кіеўскіх мітрапалітаў.
103. Тут у сэнсе – утрымлівалі.
104. Уставник (старабеларуск.) – царкоўны служка (дзячок альбо панамар).
105. Жарамец – маёнтак у Менскім пав. ВКЛ (сёння на тэрыторыі Бярэзінскага р-на Мінскай вобл.) Належаў князям Друцкім-Горскім. З 1506 г. – ва ўласнасці кіеўскіх праваслаўных (з 1596 г. уніяцкіх) мітрапалітаў.
106. Аршанскі павет – адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Віцебскага ваяводства Вялікага княства Літоўскага ў XVI – XVIII стст. У яго межах знаходзіліся гг. Орша (цэнтр), Магілёў, Барысаў, мм. Быхаў, Бялынічы, Друцк, Дуброўна, Лукомль, Шклоў і інш. і прылеглыя да іх тэрыторыі. Мітрапаліт дапусціў апіску – Жарамец знаходзіўся на тэрыторыі Менскага павету.
107. Здзяцел – мястэчка ў Слонімскім пав. ВКЛ. Сёння – г. Дзятлава – раённы цэнтр Гродзенскай вобл. Рэспублікі Беларусь.
108. Слонімскі павет – адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Наваградскага (Навагрудскага) ваяводства Вялікага княства Літоўскага ў XVI – XVIII стст. У яго межах знаходзіліся г. Слонім (цэнтр), мм. Азярніца, Здзяцел, Івацэвічы, Косава, Моўчадзь, Ражаны і інш. і прылеглыя да іх тэрыторыі.
109. Астрожскія – буйны княскі род. Апекуны праваслаўнай царквы ў ВКЛ. Найбольш вядомыя прадстаўнікі: Канстанцін Іванавіч (1460 – 1530), віленскі кашталян з 1511, троцкі ваявода з 1522, ахвяраваў праваслаўнай царкве шматлікія маёнткі, у тым ліку Шашолы і Свіраны (гл. спасылкі вышэй); Канстанцін Канстанцінавіч (1527 – 1608), заснавальнік Астрожскай праваслаўнай друкарні, праваслаўных школ у Тураве і Слуцку, праціўнік уніяцтва, свецкі патрон і, фактычна, кіраўнік усёй праваслаўнай супольнасці ВКЛ і Каралеўства Польскага.
110. Сёння гэты населены пункт не існуе. Тэрыторыі, на якіх ён знаходзіўся, уваходзяць у склад Укмергскага р-на Літоўскай Рэспублікі.
111. Наконт пералічаных населеных пунктаў гл. спасылку вышэй.
112. Капа (старабеларуск. копа) – адзінка ліку ў Вялікім княстве Літоўскім. Раўнялася 60 штукам.
113. Прадуктовая рэнта за зямельны надзел.
114. Асоба не ідэнтыфікавана.
115. Тое ж.
116. Асоба не ідэнтыфікавана.
117. Значэнне выраза і геаграфічная прывязка населенага пункта не ўстаноўлены.
118. Збаражскі Юры (? – 1631) – князь, кракаўскі кашталян, пінскі, сакальскі, жарнавецкі і вісліцкі староста. Вызначаўся пабожнасцю, рабіў ахвяраванні на многія касцёлы і кляштары. І. Вельямін-Руцкі вёў з ім перамовы аб наданні фундушоў на патрэбы уніяцкай мітраполіі.
119. Цына (старабеларуск.) – волава.
120. Ѡбликг (старабеларуск.) – распіска, абавязацельства.
121. Рыпида (рипида) – атрыбут набажэнства, у якім бярэ ўдзел архірэй (мітрапаліт, архіепіскап, епіскап). Уяўляе сабой махала з выявай серафіма. Сімвалізуе анёльскія сілы.
122. Бакей (Бакей-Даніслававіцкі) Мікалай – шляхціц, які валодаў суседнім з Рутай маёнткам Даніслававічамі.
123. Даніслававічы – родавы маёнтак Бакеяў, якія называліся Бакеямі-Даніслававіцкімі. Пасля набыцця Іосіфам Вельямінам-Руцкім гэтага маёнтку ён зрабіўся фальваркам у складзе маёнтка Рута. Сёння населены пункт з такой назвай не існуе.
124. Куцэвіч (Куцэвіч-Руцкі) Іван – шляхціц, які валодаў суседнім з Рутай маёнткам Куцэвічамі.
125. Куцовічы (Куцэвічы) – маёнтак у Наваградскім пав. Належаў шляхціцам Куцэвічам. Сёння – в. Куцэвічы Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. Рэспублікі Беларусь.
126. Кярсноўскі Каспар (? – 1592) – падсудак Наваградскага земскага суда. Уладальнік маёнтка Гарадзея (?) у Наваградскім пав.
127. Подсудок (старабеларуск.) – судовая пасада, памочнік суддзі.
128. Дедич (старабеларуск.) – спадчынны ўладальнік.
129. Янухновічы (Янухновічы-Руціцкія) – шляхецкі род з Наваградчыны. Валодалі землямі побач з родавым маёнткам Вельямінаў Рутай (напрыклад, фальваркам Бабнева, які пазней быў таксама далучаны да ўладанняў уніяцкіх мітрапалітаў).
130. Каменица (камяніца) (старабеларуск.) – каменны будынак.
131. Малінскі (Ела-Малінскі) Даніэль – кракаўскі кашталян.
132. Фрагмент страчаны.
133. Война-Ясянецкі Грыгорый – мазырскі мечнік. Спрыяў ўмацаванню царкоўнай уніі. Неўзабаве пасля смерці мітрапаліта, у 1638 г., заснаванаў уніяцкую царкву ў родавым маёнтку Ясянец Наваградскага пав. (арыгінал фундуша захоўваецца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі).
134. Асоба не ідэнтыфікавана.