Даследаванне паўстання 1863–1864 гг. застаецца актуальнай праблемай для беларускіх гісторыкаў. Да гэтага часу ў Беларусі не выдадзена манаграфічнай, комплекснага характару працы, якая б асвятляла падзеі паўстання ў Беларусі. Адзіная падобная спроба была зроблена ў 1930 г. Усеваладам Ігнатоўскім, якім была выдадзена праца пад назвай «1863 на Беларусі: Нарыс падзей». Іншыя манаграфіі па гісторыі паўстання ў Беларусі выдаваліся ў Расіі (Савецкім Саюзе) ці ў Польшчы.

Адной з праблем, якая перашкаджае напісанню падобнай комплекснай працы, з’яўляецца няўведзенасць у навуковы ўжытак вялікай колькасці крыніц з беларускіх архіўных сховішчаў. У апошнія гады назіраюцца станоўчыя зрухі ў гэтым накірунку, і айчынныя крыніцы па гісторыі паўстання ўсё часцей становяцца аб’ектам увагі гісторыкаў. У пачатку ХХІ ст. былі пададзены некалькі аглядаў крыніц, у тым ліку адзін манаграфічнага характару (А. Фірыновіч) і выдадзены зборнік дакументаў [2; 18; 19]. Гэтыя працы з аднаго боку раскрываюць багацце беларускіх архіваў, але з другога актуалізуюць пытанне пра ўжыванне крыніц з іх у навуковых даследаваннях.

Ніжэй робіцца спроба раскрыцця патэнцыялу крыніц Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі па гісторыі паўстання праз аналіз матэрыялаў аднаго фонду — «Упраўленне дзяржаўных маёмасцяў Віцебскай губерні».

Палата дзяржаўных маёмасцяў Віцебскай губерні з’яўлялася часткай сістэмы створанага ў 1837–1838 гг. Міністэрства дзяржаўных маёмасцяў Расійскай імперыі. У 1866 г. палаты ва ўсім міністэрстве былі пераўтвораны ва ўпраўленні. У іх функцыі ўваходзіла кіраванне казённымі аброчнымі артыкуламі, землямі і лясамі і пазямельнае ўладкаванне сялян. У Віцебскай губерні Палата дзяржаўных маёмасцяў была адчынена 1 сакавіка 1840 г. Яна мела тры акруговыя аддзяленні — Гарадоцкае, Полацкае і Люцынскае. Павятовых падраздзяленняў упраўленне не мела [1, с. 281–288; 3].

У адпаведнасці з «Правіламі для накладання секвестру на маёнткі асобаў, якія маюць дачыненне да непарадкаў, што ўзніклі ў памежных з Царствам Польскім губернях, і для загадвання і распараджэння гэтымі маёнткамі» ад 15 сакавіка 1863 г. «удзел у непарадках, што ўзніклі ў некаторых частках Заходніх губерняў, цягне за сабой адказнасць асабістую і па маёмасці» (§ 1) і «на маёнткі асобаў, што маюць дачыненне да непарадкаў, накладаецца, паводле распараджэння Галоўнага мясцовага Начальства, секвестр, у забеспячэнне адказнасці па маёмасці» (§ 2), пры гэтым «секвестраваныя маёмасці паступаюць у ведамства мясцовай Палаты Дзяржаўных Маёмасцяў» (§ 5) [10, арк. 2]. Парадак прыёму маёнткаў палатамі ў сваё ведамства, кіравання імі і складання справаздачнай дакументацыі тлумачыўся ў 32 параграфах адмыслова створнай інструкцыі, якая далучалася да вышэйзгаданых правілаў [10, арк. 3–4 адв.]. У сувязі з гэтым, пачынаючы з 1863 г., у архівах губернскіх палат дзяржаўных маёмасцяў пачынаюць з’яўляцца адпаведныя дакументы. У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі маюцца на захаванні тры фонды ўпраўленняў дзяржаўных маёмасцяў — Мінскай (ф. 27), Магілёўскай (ф. 2189) і Віцебскай (ф. 2514) губерняў. Усе яны ўтрымліваюць матэрыялы па гісторыі паўстання 1863–1864 гг.

Фонд Палаты (Упраўлення) дзяржаўных маёмасцяў Віцебскай губерні паступіў на захаванне ў НГАБ у 1948 г. з Дзяржаўнага архіва Віцебскай вобласці ў колькасці каля 3000 адзінак. У наступны час ён працягваў папаўняцца матэрыяламі, выяўленымі ў іншых фондах і архівах, і з яго выбывалі няпрофільныя справы. У цяперашні час фонд згрупаваны ў 2 вопісы і змяшчае 3212 спраў за перыяд з 1779 па 1898 г. [3].

У фондзе на сённяшні дзень выяўлена 168 спраў, якія тычацца паўстання — у першым вопісе нумары гэтых спраў знаходзяцца ў прамежку ад 1969 да 2903, у другім — №№ 139–140, 230–231. Як гэта вынікае з самой спецыфікі фондаўтваральніка, яны прысвечаны такому баку паўстання, як правядзенне рэпрэсіўнай палітыкі Расійскай імперыі ў адносінах да яго ўдзельнікаў праз абмежаванне карыстання маёмасцю (накладанне секвестру або забароны) ці яе канфіскацыю.

Неабходна ўлічваць, што не ўсе назвы спраў у фондзе сфармуляваны карэктна. Напрыклад, справа № 1994 мае назву «Справа аб секвестры маёмасці ў асоб, якія ўдзельнічалі ў паўстанні», а на самой справе яна тычыцца толькі аднога маёнтка — Дзмітрава Себежскага пав., частка якога была канфіскавана за ўдзел у паўстанні яе ўладальніка Альфонса Галынскага [8]. Таксама часам блытаюцца паняцці «секвестр» і «канфіскацыя» альбо не ўказваецца пераход аднаго віду пакарання ў другі.

Справы, якія тычацца паўстання, маюць розны аб’ём — ад некалькіх да некалькіх соцень аркушаў. Гэта залежыць ад складанасці працэсу накладання секвестру ці канфіскацыі (напрыклад, валоданне нерухомасцю некалькімі асобамі і вылучэнне з яе часткі, якая належыць удзельніку паўстання, і да т.п.), памеру секвеструемай/канфіскуемай маёмасці (напрыклад, справа пра секвестр вялікіх уладанняў Адама Рэута хоць і вялася ўсяго 4 гады, але мае аб’ём у 451 аркуш [6]), актыўнасці/пасіўнасці ўладальніка(ў) пры накладанні пакарання ці спагнання, колькасці задзейнічаных пры секвестры/канфіскацыі дзяржаўных органаў і чыноўнікаў, часавай працягласці вядзення справы і іншых фактараў.

Справы фонду, якія тычацца паўстання, маюць унутраны вопіс, змешчаны на самым яе пачатку на адмысловым бланку. Пераважная большасць выяўленых спраў тычацца секвестру і/ці канфіскацыі асобных маёнткаў ці маёнткаў асобных удзельнікаў паўстання. Такія справы пачынаюцца пераважна з чарнавіка распараджэння палаты чыноўніку асаблівых даручэнняў пра выкананне пастановы аб накладанні секвестру на маёмасць. І хаця ў далейшым розныя справы мелі розныя перыпетыі ў сваім развіцці, аднак набор дакументаў у іх прыкладна падобны. Найбольш частыя з іх наступныя:

• рапарты чыноўнікаў, якія здзяйснялі працэс секвестру ці канфіскацыі, пра стан маёмасці, умовы валодання ёю, яе ўладальнікаў, іх сямейныя сувязі і спадчыннікаў, пра наяўнасць дакументаў на правы валодання і да т.п.; частка рапартаў дакладае аб незнаходжанні маёмасці пэўнай асобы на пэўнай тэрыторыі;
• вопісы маёмасці, у якіх указваліся месца знаходжання маёнтка, колькасць зямлі і сялян, усе пабудовы, колькасць жывёлы, аброчныя артыкулы, выдаткі і даходы і інш.; да іх часта далучаліся копіі дакументаў на маёмасць за дапаўстанцкі перыяд (тастаменты, устаўныя граматы, кантракты, інтрамісіі і інш.); асобна складаліся вопісы рэчаў, знойдзеных у сядзібе маёнтка, з указаннем іх прыкладнага кошту;
• прашэнні сваякоў удзельнікаў паўстання да расійскіх улад розных інстанцый (часцей за ўсё — губернатару ці генерал-губернатару) аб ненакладанні секвестру ці канфіскацыі на маёмасць альбо яе частку, аб выплаце ім часткі даходаў з ужо секвестраванай ці канфіскаванай нерухомасці з прывядзеннем доказаў на права валодання ёю; аб вяртанні маёмасці ў іх валоданне і да т.п.;
• чарнавікі пастаноў палаты пра гэтую маёмасць;
• пастановы Віцебскага губернскага праўлення пра секвестр ці канфіскацыю маёмасці;
• перапіска з іншымі дзяржаўнымі органамі (пракурорамі, дваранскімі апекамі, павятовымі судамі, губернскай па сялянскіх справах прысутнасцю, палатай грамадзянскага (пазней — крымінальнага і грамадзянскага) суда, павятовымі паліцэйскімі ўпраўленнямі і інш.) па пытаннях секвестру ці канфіскацыі маёмасці альбо яе продажу;
• разнастайныя распіскі і пасведчанні — аб выплаце ў казну часткі даходаў з маёмасці, аб прыняцці яе ў апякунскае кіраванне, аб атрыманні тых ці іншых дакументаў і да т.п.;
• квітанцыі губернскіх і павятовых казначэйстваў аб атрыманні пэўных грашовых сум па справах, звязаных з секвеструемай ці канфіскуемай маёмасцю;
• дакументацыя аб вядзенні гаспадарчых спраў у маёнтку падчас яго секвестру (прашэнні арандатараў, рапарты чыноўнікаў, копіі заключаных кантрактаў, кандыцыі (умовы) аддачы ў арэнду маёмасці і г.д.);
• аўкцыённыя сшыткі і аркушы, у якіх фіксаваўся ход публічнага продажу той ці іншай, часцей рухомай, маёмасці;
• паказанні сведкаў, якія даваліся пры неабходнасці высвятлення абставін валодання ў выпадку адсутнасці прамых дакументаў на маёмасць, пры ацэнцы секвеструемай ці канфіскуемай маёмасці і да т.п.

Асобны пласт дакументаў у вышэйзгаданых справах складае дакументацыя аб спагнанні даўгоў на карысць крэдытораў з ужо канфіскаванай маёмасці (перапіска, пастановы, копіі даўгавых распісак і іншых дакументаў і да т.п.).

Амаль усе справы фонду маюць поўнае ці адносна поўнае насычэнне. Аднак і з гэтага шэрагу трапляюцца выключэнні. Напрыклад, справа пра секвестр маёнтка Ігольніца Полацкага пав. Юзафа Шульца складаецца толькі з двух аркушаў, на адным з якіх змешчаны запіс аб былым складзе справы, а на другім — пастанова аб заканчэнні гэтай справы і яе здачы ў архіў [7].

Як правіла, справы, якія тычацца толькі секвестру асобных маёнткаў, заканчваюцца ў кастрычніку 1867 г. Апошні дакумент пры гэтым — чарнавік пастановы ўпраўлення — часта мае фармулёўку пра тое, што справа «з прычыны складання з маёнтка секвестру і перадачы ўладальніку не патрабуе далейшага вядзення, а таму, залічыўшы яе скончанай, здаць у свой час у архіў» [4, арк. 15]. Нашмат даўжэй вяліся справы, якія тычыліся канфіскацыі нерухомай маёмасці, асабліва тыя, дзе з’яўлялася неабходнасць выдзелу з маёнтка пэўнай часткі, якая прыпадала на валоданне ўдзельніка паўстання. Часта іх вядзенне працягвалася да 1870-х гг., а ў некаторых выпадках зацягвалася нават да 1880-х, як, напрыклад, справа пра маёнтак Станіславова Полацкага пав., канфіскаваны ў Яна Другавіны [12]. Хаця найбольш храналагічна позняя частка гэтых спраў тычыцца ўжо не столькі ўласна працэсу канфіскацыі, колькі кіравання канфіскаванай маёмасцю і яе гісторыі пасля канфіскацыі. Прычына гэтага — зацверджаныя імператарам палажэнні Камітэта міністраў ад 11 траўня 1873 г. і 3 лютага 1874 г., у адпаведнасці з якімі ўсе справы наконт канфіскацыі маёмасці ўдзельнікаў паўстання 1863–1864 гг., якія не былі скончаны да 11 траўня 1873 г., павінны былі быць спынены, а маёмасць, калі не была прынята ў казну да 6 лютага 1874 г., павінна была вяртацца ўладальнікам [17, арк. 1–15 адв.].

Немалую каштоўнасць маюць статыстычныя звесткі пра агульную колькасць канфіскаванай маёмасці у Віцебскай губерні, што захоўваюцца ў матэрыялах фонду. Пераважна іх значная колькасць у так званых «зборных» справах за канец 1860-х — першую палову 1870-х гг. [13, арк. 4, 17–17 адв., 57 і інш.; 14; 15, арк. 22–24 адв., 127–128, 152–153 і інш.; 16; 17, арк. 23–26 адв., 30–61, 66–82, 384–384 адв., 404–414 і інш.]. Напрыклад, паводле «ведамасцяў» ад 1872 г., у кіраванні ўпраўлення знаходзіліся 21 цалкам канфіскаваны маёнтак, 25 — часткова і яшчэ 2 дамы; на працягу ж года некалькі маёнткаў выбылі па розных прычынах з яго ведамства. Стварэнне гэтых матэрыялаў мела абсалютна практычную мэту (напрыклад, вылічэнне даходаў ад канфіскаванай маёмасці, складанне спісу спраў, якія падлягаюць спыненню, і да т.п.), што, аднак, не зніжае іх каштоўнасці для ацэнкі маштабаў праводзімых рэпрэсій і іх эфектыўнасці.

Пачынаючы з 1865 г. ва ўпраўленні пачынаюць весціся справы ўжо не аб канфіскацыі маёнткаў, а аб іх лёсе пасля канфіскацыі. Гэта справы аб продажы маёнткаў цалкам ці часткова, аб фарміраванні ўчасткаў на продаж у некаторых з іх, аб нанясенні шкоды канфіскаваным маёнткам (разрабаванні, незаконныя прысваенні ўласнасці і да т.п.), аб ліквідацыі даўгоў, што меліся на канфіскаваных маёнтках, і інш. Часта ў такіх справах пачынаюць фігураваць такія дакументы, як ацэначныя ведамасці, геадэзічныя апісанні, аркушы продажу і перапродажу і інш. Пры гэтым немалая ўвага надавалася ўпраўленнем прыняццю ў казну лясных участкаў і арганізацыі лясной гаспадаркі ў цэлым.

У якасці прыкладу таго, для чаго пры правядзенні даследаванняў паўстання могуць быць карысныя матэрыялы гэтага фонду, магчыма прывесці звесткі пра формы супраціўлення грамадства мураўёўскім «эканамічным» рэпрэсіям. Як вынікае з гэтых матэрыялаў, сярод іх прысутнічалі наступныя:

• падача прашэнняў у розныя дзяржаўныя органы (Віцебскае губернскае праўленне, Сенат, віленскаму генерал-губернатару і інш.) аб ненакладанні секвестру ці неканфіскацыі альбо аб несправядлівасці секвестравання ці канфіскацыі; як правіла, пасля падачы кожнага падобнага прашэння пачыналася перапіска (часам дастаткова працяглая) паміж рознымі чыноўнікамі, што ў сваю чаргу магло адтэрмінаваць секвестр ці канфіскацыю на пэўны час альбо ўвогуле вызваліць ад такога пакарання ці яго палегчыць;
• разнастайныя сабатажныя мерапрыемствы: нявыплата апекунамі і ўладальнікамі грошай, якія яны павінны былі ўносіць у казну ў якасці даходу ад часткі маёмасці, што належала асуджанай асобе, нявыезд з секвестраванага месца жыхарства, хаванне маёмасці ад апісання і г.д.; напрыклад, уладальніца маёнтка Загады Себежскага пав. Марыя Бядрыцкая, на частку маёмасці і даходаў якой прэтэндавала дзяржава і якая павінна была ўносіць грошы ў казначэйства пачынаючы з сярэдзіны 1863 г., у 1864 г. не толькі не ўнесла іх, але і спагнала плату са сваіх арандатараў да вясны 1865 г. і адмовілася выплачваць у казну яе частку, а таксама не стала плаціць ранейшыя дапаўстанцкія даўгі маёнтка [5].

Разам з гэтым неабходна адзначыць, што патэнцыял матэрыялаў разглядаемага фонду пры даследаванні паўстання 1863–1864 гг. дастаткова абмежаваны. У ім не выяўлена не толькі якіх-небудзь дакументаў пра падрыхтоўку паўстання ці ход ваенных дзеянняў у Віцебскай губерні (гэтага не магло быць з прычыны спецыфікі дзейнасці арганізацыі-фондаўтваральніка), але нават ніводнай копіі канфірмацыі (зацверджанага прысуду) па справе асобы, чыя маёмасць канфіскоўвалася ці секвестроўвалася. У рэдкіх выпадках сустракаюцца толькі згадкі пра прысуд асобы да пэўнага пакарання (напрыклад, юнака Браніслава Кібарта [11, арк. 69]) ці пра некаторыя абставіны ссылкі (напрыклад, аднадворца Дрысенскага пав. Вінцэнта Вярыгі [9, арк. 75]). Матэрыялы гэтага фонду тычацца выключна (варта паўтарыцца) такога боку паўстання, як рэпрэсіі супраць насельніцтва, прызнанага вінаватым у падтрымцы яго ў той ці іншай форме.

Аднак факталагічны матэрыял, што змяшчаецца ў справах, з’яўляецца багатым і насычаным. Ён можа быць выкарыстаны не толькі ў працах па гісторыі рэпрэсій пасля паўстання 1863–1864 гг., але і па гісторыі палітыкі Расійскай імперыі на землях Беларусі ў другой палове ХІХ ст. у цэлым, эканамічнага развіцця Беларусі гэтага перыяду, практыкі дзейнасці расійскіх дзяржаўных органаў, а таксама пры правядзенні мікрарэгіянальных, генеалагічных і іншых даследаванняў разнастайнай тэматыкі.

Спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры

1. Витебская губерния: государственные, религиозные и общественные учреждения (1802–1917) / Т.Е. Леонтьева [и др.]; сост. Т.Е. Леонтьева, Д.Л. Яцкевич; редкол. А.К. Голубович (гл. ред.) [и др.]. – Минск: БелНДИДАТ, 2009. – 524 с., [16] с.: ил.
2. Матвейчык, Дз.Ч. Паўстанне 1863–1864 гг.: крыніцы з Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі (агульны агляд) // Архівы і справаводства. – 2013. – № 1. – С. 66–77.
3. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (далей – НГАБ ). – Ф. 2514. – Справа фонду.
4. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 1971. – Справа аб секвестры маёнтка Цырма памешчыка Люцынскага павета Уладзіслава фон Зігерн-Корна. 19.06.1863–10.10.1867. – 16 арк.
5. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 1973. – Справа аб секвестры маёнтка Загады Себежскага павета Станіслава і Людвіка Бядрыцкіх. 10.08.1863–03.10.1867. – 197 арк.
6. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 1976. – Справа аб секвестры маёнтка Андрэева памешчыка Полацкага павета Эдварда Рэута. 09.09.1863–03.10.1867. – 451 арк.
7. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 1977. – Справа аб секвестры маёнтка Ігольніца Полацкага павета памешчыка Шульца. 1863 г. – 2 арк.
8. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 1994. – Справа аб секвестры маёнткаў у асоб, якія ўдзельнічалі ў паўстанні. 10.07.1863–07.06.1876. – 693 арк.
9. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 1995. – Справа аб секвестры зямель аднадворца Вярыгі Дрысенскага павета. 24.07.1863–12.02.1874. – 115 арк.
10. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 1996. – Справа аб канфіскацыі маёнткаў у асоб, што ўдзельнічалі ў паўстанні. 22.05.1863–06.03.1866. – 161 арк.
11. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 1999. – Справа аб секвестры маёнткаў у асоб Рэжыцкага пав. 12.07.1863–12.05.1878. – 270 арк.
12. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 2037. – Справа аб секвестры маёнтка Станіславова Полацкага павета памешчыка Другавіны. 20.07.1863–26.03.1881. – 454 арк.
13. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 2405. – Справа аб прыняцці ў ведамства ляснога ўпраўлення дач канфіскаваных у казну маёнткаў. 14.06.1868–08.10.1870. – 387 арк.
14. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 2629. – Справа аб падачы звестак пра колькасць зямлі, якая знаходзіцца ў канфіскаваных маёнтках, і аб валавым даходзе, які паступае з іх. 08.05.1870–12.03.1877. – 395 арк.
15. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 2747. – Ведамасці канфіскаваных маёнткаў і кандыцыі на аддачу ў арэнду дамоў, млыноў і іншых прадпрыемстваў. 01.03.1872–30.01.1873. – 304 арк.
16. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 2753. – Ведамасці канфіскаваных маёнткаў у розных памешчыкаў за ўдзел у паўстанні 1863 г. 1872–1873. – 16 арк.
17. НГАБ. – Ф. 2514. – Воп. 1. – Спр. 2897. – Справа аб спыненні некаторых спраў аб канфіскацыі маёнткаў пасля паўстання 1863 г. і аб перадачы маёнткаў уладальнікам. 08.03.1874–28.08.1879. – 571 арк.
18. Повстанческое движение в Гродненской губернии 1863–1864 гг.: сб. документов / редкол. Д.В. К арев (отв. ред.) [и др.]. – Брест: Академия, 2006. – 397 с.
19. Фірыновіч, А.Э. Паўстанне 1863–1864 гг.: вядомыя і невядомыя крыніцы беларускіх архіваў. – Мінск: Беларуская навука, 2013. – 315 с.

Апублікавана ў: Дакументальная спадчына Беларусі XIV–XX стагоддзяў: Матэрыялы навукова-практычнай канферэнцыі, прысвечанай 75-годдзю Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі (Мінск, 26 чэрвеня 2013 г.) / рэдкал. У.І. Адамушка (старшыня) [і інш.]. – Мінск : А. М. Вараксін, 2014. – С. 98–105.