Стваральнік самага вялікага слоўніка новай беларускай мовы XIX – пачатку XX стагоддзя Язэп Ціхінскі (1842–1922?) (псеўданімы Язэп Бурачок, Бурачок) – беларускі лексікограф, краязнавец, карэспандэнт газеты «Наша ніва» – нарадзіўся 28 верасня (10 кастрычніка) 1842 г. у фальварку Фларэнтынаў Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні ў сям’і штабс-капітана Фларыяна Ціхінскага. 28 верасня 1842 г. ён быў хрышчаны ў Антушэўскім рымска-каталіцкім касцёле.

Звесткі пра маладыя гады Язэпа Фларыянавіча, на жаль, сціплыя. Вядома толькі, што ў 1862–1864 гг. ён служыў у Магілёўскай палаце дзяржаўных маёмасцей на пасадзе памочніка столаначальніка гаспадарчага аддзялення і атрымаў чын губернскага сакратара. Звесткі пра яго далейшую службу ў Магілёве не знойдзены. Вядома толькі, што ў пачатку 1867 г. Ціхінскі зноў паспрабаваў уладкавацца ў Магілёўскую кантрольную палату. Згода магілёўскага губернатара, а потым і Міністэрства ўнутраных спраў была атрымана, але ніякіх звестак пра яго далейшую чыноўніцкую кар’еру пакуль не выяўлена.

У наступным годзе 25-гадовы малады чалавек узяў шлюб з Людмілай Яноўскай, якая паходзіла з маёнтка Прусін, што знаходзіўся ў Чэрыкаўскім павеце Магілёўскай губерні. Там Язэп Ціхінскі распачаў работу па стварэнні слоўніка беларускай мовы.

Аналіз матэрыялаў слоўніка паказаў, што Ціхінскі не меў грунтоўнай філалагічнай адукацыі. Разам з тым, цікавасць яго да няпростай лексікаграфічнай працы не згасала на працягу ўсяго жыцця. Недахоп ведаў у значнай ступені кампенсаваўся актыўнай працай з разнастайнай літаратурай, у тым ліку слоўнікамі і энцыклапедыямі.

Слоўнік Ціхінскага, напісаны лацінкай, складаецца з 16 тамоў. Вызначаючы яго аб’ём, спецыялісты называюць дзве лічбы – 150 000 і 200 000 словаў. Паколькі слоўнік Ціхінскага ствараўся ў цяжкі для развіцця беларускай мовы час, калі амаль не існавала шырока вядомых літаратурных твораў на беларускай мове, то лексікограф ставіў перад сабой фактычна невырашальную задачу: стварыць слоўнік літаратурнай мовы, гэта значыць, адначасова і весці лексікаграфічную працу, і рабіць спробу ўнармавання, кадыфікацыі і ўзвышэння народнай мовы да стану літаратурнай. Аснову слоўніка складае агульнаўжывальная лексіка беларускай мовы. Заўважаена, што аўтар добра ведаў лексічныя запасы беларускай народнай мовы, адчуваў перспектывы яе развіцця і ўключаў у слоўнік найбольш вартае, неабходнае, каштоўнае. Разам з тым у ім адзначана шмат рэгіянальных словаў пераважна з тэрыторыі Усходняй Беларусі.

Аналіз слоўніка сведчыць пра тое, што яго складальнік усебакова раскрываў значэнні слоў, даваў ім кваліфікаванае, зразумелае тлумачэнне. Слоўнік забяспечаны багатым ілюстрацыйным матэрыялам. Найчасцей гэта былі кароткія сказы побытавага зместу, асобныя фразы і словазлучэнні. У сукупнасці з тлумачэннем, польскім і рускім адпаведнікамі яны дапамагаюць глыбей асэнсаваць і лепей зразумець значэнне слова. У многіх выпадках ілюстрацыямі з’яўляюцца устойлівыя выразы: фразеалагізмы, прыказкі, прымаўкі.

Слоўнік Я. Ціхінскага – шмат у чым наватарскі, бо ўпершыню ў гісторыі айчыннай лексікаграфіі беларуская мова выступае ў якасці раўнапраўнай да дзвюх суседніх моў – рускай і польскай. Уражвае таксама аб’ём зробленага – слоўнік нашмат большы за ўсё тое, што зрабілі айчынныя лексікографы гэтага часу разам узятыя.

У пачатку ХХ стагоддзя, пасля выхаду ў свет «Нашай нівы», Ціхінскі стаў карэспандэнтам газеты і распаўсюджвальнікам яе календароў у сваім павеце.

Першая сусветная вайна і рэвалюцыйныя падзеі ў Расійскай імперыі прывялі да радыкальных перамен у жыцці лексікографа. Не паспеўшы скончыць справу свайго жыцця, ён страціў зрок і аказаўся амаль без сродкаў да існавання. Апошнія звесткі аб Ціхінскім адносяцца да 1922 года.

Аднак слоўнік, створаны выдатным аматарам беларускага слова з Магілёўшчыны, не загінуў. Ён трапіў у Інстытут беларускай культуры і быў выкарыстаны пры стварэнні айчыннай навуковай тэрміналогіі ў 1920-я гады. У цяперашні час частка рукапісу зберагаецца ў Літве і чакае грунтоўнага даследавання.

У фондах Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі ўдалося выявіць шэраг дакументальных матэрыялаў, якія дазваляюць удакладніць некаторыя моманты біяграфіі Я. Ціхінскага і большасць якіх уводзяцца ў навуковы ўжытак упершыню.

Сяргей Астанковіч